نزهة القلوب كتاب نفيس و ممتعى است در جغرافيا و علم هيئت و عجايب عالم . تأليف اين كتاب ده سال پس از تاريخ گزيده و پنج سال پس از نظم ظفرنامه صورت گرفته است . در طى مقدمهء نسبة متكلفى ، مؤلف خود به علت و كيفيت تأليف كتاب اشاره كرده و نوشته است كه چون قبلا كليهء كتب مربوط بدين رشته به عربى بوده و « . . . اهل عجم را از آن زيادت حظى نبود و وصف تكوين كاينات و ايجاد موجودات و خلقت مخلوقات علوى و سفلى و شرح ربع مسكون و كيفيت مواليد ثلاثه و كمال وجود انسان و وصف صورت و معنى ايشان و ذكر چگونگى ايران و شرح تاريخ عمارات بلاد و ولايات آن و محصول ارتفاعات [1] و طبايع و اشكال و اديان سكان هر ديار و مخارج انهار و عيون و آثار و حيثيت بحار و قفار و جبال و سهال و كيفيت معادن و كميت مسافت و فراسخ طرق و تقرير عجايب و تحقيق غرايب آن به تمام از هيچيك معلوم نمىشد بلكه هر وصفى ازين اوصاف در جائى مىآمد و از آن نيز بعضى قاصر بود ، دوستان درخواست نمودند كه چون بر احوال اكثر ايران واقفى ، اگر اين اوصاف به زبان فارسى در مجموعه‌اى رود مجلس انس اصحاب را شمع شود . . . » درين مقدمه مستوفى بنا بر سيرهء هميشگى خويش فهرست نسبة دقيقى از منابع و مآخذ تأليف خود [2] و همچنين فهرستى از مواد كتاب بدست داده است [3] . فهرست كتاب وى بطور خلاصه چنين است :
« مقدمه - در ذكر ترتيب ابداع افلاك و نجوم و عناصر و ما يتعلق بذلك من الاثار العلوية و السفلية .

[1] - ارتفاع به معناى در آمد مملكتى از ماليات وصولى است و در آن روزگار كلمه‌اى رايج بوده . سعدى فرمايد ( گلستان باب اول در سيرت پادشاهان حكايت ششم ) چون رعيت كم شد و ارتفاع ولايت نقصان پذيرفت و خزانه تهى ماند دشمنان از هر طرف روى آوردند .
[2] - رجوع شود بمتن و حواشى كتاب از سعدى تا جامى صفحات 220 - 122
[3] - آقاى دبير سياقى در مقدمه چاپ مجددى از قسمت سوم نزهة القلوب كه بسعى ايشان انجام گرفته مقدمه كتاب را نيز عينا نقل كرده‌اند .

مقدمة 14