ارزش انسان تعهد الهى اكنون مىتوانيم قدمى فراتر نهاده علت اصلى ارزش تعهد را كه عامل اصلى ارزش انسان است مورد بررسى قرار بدهيم ، در مبحث پيشين گفتيم كه هيچ كار با عظمتى نمىتواند بدون انگيزگى تعهد داخل در منطقهء ارزشها شود ، زيرا كار بدون تعهد كه پس از قرار گرفتن در سر دو راهى انجام گرفته وانتخاب راه نيك را با اختيار صورت مىدهد ، به خود انسان مستند نيست ، زيرا هيچ كار اختيارى بدون داشتن خود امكان پذير نمىباشد .
در اين مبحث مىگوييم : اگر آن خود انسانى كه منشأ اختيار وتعهد است ، نتواند خود را وابسته به موجود برتر نمايد ، تعهدى را كه در درون خويش منشأ كارهاى شايسته تلقى خواهد كرد ، خود معلول عواملى مىباشد كه به طور مستقيم ويا غير مستقيم از عوامل جبرى طبيعت وانسان مىباشد واگر هم اختيارى در خود احساس كند ، به قول جلال الدين در بعضى از ابيات مثنوى : « مىتوانم بكنم ومىتوانم نكنم » خيالى است كه در خشنترين جبر واكراه فرو رفته است . زيرا براى به وجود آمدن مرتبهء عالى اختيار فرا رفتن از خود طبيعى آن چنان مورد احتياج است كه فرا رفتن از يك موضوع براى ديدن همه جانبهء آن .
همه مىدانيم كه حلقه هاى زنجير خود طبيعى محكمتر وسمجتر از آن است كه كسى را كه ميان خود مىفشارد ، رهايش كند ، وبگذارد انسان بىطرفانه خود طبيعى ومحركهاى آن را مهار كند .
خلاصه - ما مىگوييم : خود طبيعى آدمى محصولى از ماده است وچنين محصولى نمىتواند به ماده وقوانين آن حكومت بىطرفانه داشته باشد . بنا بر اين توقع تعهد مربوط به شخصيت والاى انسانى ، توقع علت ما فوق از خود معلول است كه به هيچ وجه امكان پذير نمىباشد .
لذا بايستى شخصيت آدمى اولًا خود را در كشش وانجذاب ووابستگى به ما

423