جلال الدين در مسئلهء جبر واختيار به حقايق وواقعيات فراوان ومفيدى دست يافته بود وبا جرئت مىتوان گفت كه كمتر كسى است كه مانند اين شخصيت شگفت انگيز در مسئلهء مزبور به درستى وهمه جانبه انديشيده باشد . بهر حال در چهار بيت مورد تحليل نكتهء بسيار فوق العاده عالى را متذكر شده كه احتمالا مطابق با آن بيتى است كه در گذشته گفته است :
< شعر > ور بود اين جبر ، جبر عامه نيست جبر آن امّارهء خودكامه نيست < / شعر > توضيح اين كه انسانها در وابستن حركات وسكنات خود به موضوع يا قانون خارج از اختيار ، با يكديگر فوق العاده اختلاف دارند .
اشخاصى هستند كه وابستگى خود را با آفتاب وآب وهوا چنين تفسير مىكنند كه ما اسير وتسليم بىاختيار آنها هستيم وما نمىتوانيم در مقابل آن عوامل كمترين عرض اندام نموده وبراى خود اختيارى فرض كنيم ، مگر امكان دارد كه وضع جسمانى من چه به طور مستقيم وچه به طور غير مستقيم بدون اشعهء آفتاب به حيات خود ادامه بدهد ، مگر بدون تنفس با هوا مىتوان دقايقى چند زندگى كرد ؟ .
اشخاص ديگرى هم وجود دارند كه مىگويند : هرگز آفتاب وآب وهوا دست ما را از نوع به كار بردن مزاياى آنها نبسته است ، زيرا من مىتوانم رابطهء خودم را با آن عوامل منظمتر وشايسته تر نمايم واز آن زندگانى كه به وسيلهء آن عوامل به دست مىآورم به بهترين وجه بهره بردارى نمايم .
اين گروه دوم تكامل يافته تر از گروه اول است كه به قول جلال الدين : جبر را زندان وبند وزنجير خود قرار داده وموجوديتى در خود سراغ نمىگيرند .
آن بىنوايان نمىانديشند كه آخر خود همان عوامل هم اگر مىنشستند ومىگفتند : حالا كه عوامل بالاتر وقوىترى ما را در بر گرفته است ، ديگر با كدامين منطق ما براى حفظ موقعيت خويشتن [ ولو ناخود آگاه ] بكوشيم ؟ اين تقسيم

496