از يك من تجاوز نمىكند ودو من وچهار ميليارد من نمىگردد ؟ يقينا چنين استلزامى تا كنون ديده نشده است ، با اين كه با مشتى از معلومات هراكليد را مىبينيم كه يك حقوق جهانى براى همهء انسانها حدس مىزند وآن را مىپذيرد .
پس ما از روى اين گونه مشاهدات مىتوانيم اين نتيجه علمى را بگيريم كه درك آغاز وانجام جهان هستى وحركت وتحولى كه در آن وجود دارد از هر نوع وكيفيتى هم كه بوده باشد ، اگر جهان همين است كه ديده مىشود ضررى به آدم شدن ما نخواهد زد .
لذا آنان كه از قرن هيجدهم به اين طرف نشسته وبا پرستش ورجز خوانى در باره علم وجهان بينى ، آدم شدن را معلول گسترش علم معرفى مىكنند ، در حقيقت عامل عقب ماندگى انسانيت را با همان رجز خوانى وعلم پرستى به وجود مىآورند وهر سقوط وبدبختى را كه دامن گير بشر مىگردد به جهل ونقص معلومات او مستند مىدارند ، در صورتى كه اين افكار نيرومند مىدانند كه دانش در هيچ دوره‌اى يك صدم دانشمندهايش را در بارهء آدم شدن وتكامل عملا نشان نمىدهد .
همصدا با داستايوسكى : روى اين جمله اصرار خواهيم ورزيد كه دانش پرستى وتكيه بر دانش مادامى كه انسان به تكامل روانى نايل نگشته است ، در غير ميدان عمل جز تفنن ولوكس بازىهاى تسليت آميز چيز ديگرى نخواهد بود .
5 - حركت وتحول بدون فرض عاملى كه ما فوق حركت وسكون است ، قابل قبول نيست .
< شعر > هر دمى از وى همىآيد الست جوهر واعراض مىگردند مست گر نمىآيد بلى زايشان ولى آمدنشان از عدم باشد بلى [1] اين جهان چون حسن به دست باد غيب عاجزى پيشه گرفت از داد غيب < / شعر >

[1] دفتر اول ، ص 43 ب 52 و 53 . .

366