نمىتوان گفت : امروز يك فرد يونانى كه شايد در هشتاد يا نود سال زندگىاش دو سلسله انديشهء مربوط نمىتواند داشته باشد ، تكامل يافتهء افلاطون وارسطو وسقراط يونان است ويا موقعى كه از كوچه هاى بلخ عبور مىكنيد ومىبينيد كه چند نفر در كوچه خروسها را به جنگ با يكديگر وادار كرده وهر يك از آنان ايده آل انسانيت را در مشاهدهء پيروزى خروس خويش به خروس ديگرى مىداند ، آن كدامين منطق است كه مىگويد : اين افراد تكامل يافتهء جلال الدين محمد مولوى هستند .
اما واحد يكم كه عبارت است از گسترش جهان طبيعت به وسيلهء انبساط كهكشانها وكازارها وفضايى كه آنها را در بر گرفته است ، اگر چه از نظر علمى محض كه تنها انقباض وانبساط ومحصول آن را مىبيند ، مىتواند نمودى از تكامل بوده باشد ، ولى اگر بگوييم گسترش وپر ثمر گشتنهاى ناخود آگاه از منطقهء تكامل ويا حد اقل از منطقهء ارزش بيرون است ، مسلما با آن حركت وتحول تكاملى كه در اذهان تكامليون مطرح است فرق خواهد داشت .
مخصوصاً با در نظر داشتن اين كه قوهء تكامل مانند هستهء درونى جهان هستى فرض مىشود .
اگر عامل تحول رو به فعليت تكامل ، خارج از ذات هستى بوده باشد ، نمىتوان پديدهء اعتلا وتكامل را كه بدون فعليت ، فرض ورويايى بيش نيست ، به حساب خود جهان هستى گذاشت .
واگر عامل تحول رو به فعليت تكامل هم در خود جهان هستى بوده باشد ، اين معما براى ابد لا ينحل خواهد ماند كه چرا اين عامل در موقع معينى مثلًا پيش از ده ميليارد سال ( چنانكه يكى از عقايد در بارهء آغاز انبساط كيهانى است ) آغاز شده وعلت آن چه بوده است ؟ واحد دوم بررسى علمى عبارت است از جهان هستى كه در حال پراكندگى واز دست دادن موقعيت در پهنهء وجود وبالعكس تشكل وجبهه گيرى واشغال موقعيت ( از

362