كه منكر حركت مىباشند واز مسائل طبيعى گفت گو مىكنند ، در حقيقت از طبيعت بحث نمىكنند » [1] اگر چه صريح بعضى از جملات فوق مىرساند كه عقيدهء هراكليد در بارهء حركت خيلى عمومىتر وعميقتر بوده است .
با اين حال ارسطو را مىتوان از كسانى محسوب كرد كه طبيعت را بدون حركت وتحول قابل مطالعه نمىدانند مخصوصاً با نظر به اصل تضاد كه ارسطو تا حدودى از ديدگاه علمى پيش كشيده وتفاعلات عناصر طبيعت را معلول آن مىداند واين تفاعلات حركت وتحول را به خوبى اثبات مىكند . [2] بدين ترتيب با اشكال وبيانات گوناگون ، موضوع حركت در مغرب زمين پس از يك توقف نسبتا طولانى بار ديگر به وسيلهء متفكرين ما بعد رنسانس به ميدان معرفت جهان بينى كشيده مىشود وهگل بار دگر شدن هراكليد را مانند شعارى براى فلسفه يادآور مىشود وحركت را بر سه پايهء تز وآنتى تز وسن تز استوار مىسازد ، پس از او تمام متفكرين ماترياليست آن را مىپذيرند به طورى كه حركت را نخستين اصل از اصول چهارگانه ديالكتيك معرفى مىنمايند . در فلسفهء اسلامى مخصوصاً با نظر به منبع اصلى آن ، قرآن ، موضوع حركت كاملًا پذيرفته مىشود وبا استناد به آياتى از قبيل : « يَسْئَلُه مَنْ فِي اَلسَّماواتِ واَلأَرْضِ كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ 55 : 29 » [3] ( هر چه كه در زمين وآسمان است ادامه هستى خود را از خدا مىخواهد . هر لحظه‌اى خدا كار انجام مىدهد ) .
« وتَرَى اَلْجِبالَ تَحْسَبُها جامِدَةً وهِيَ تَمُرُّ مَرَّ اَلسَّحابِ 27 : 88 » [4]

[1] علم الطبيعه ، ك 1 ب 2 ص 97 . .
[2] رجوع شود به كتاب كون وفساد ، ارسطو ، ترجمه بوسيله دو مترجم مزبور ، ك 1 ب 6 ف 6 ص 169 وك 1 ب 5 ف 16 ص 55 وك 1 ب 5 ف 9 ص 149 وكتاب نفس ، ارسطو ، ص 56 . .
[3] سوره الرحمن ، آيهء 29 . .
[4] سوره النمل ، آيهء 88 . .

354