هراكليد مىگويد : « دو بار به يك رودخانه وارد نمىشويم » زيرا در دفعهء دوم هم ما عوض شده‌ايم وهم رودخانه تغيير يافته است » .
بهر حال نظريهء حركت عمومى در امتداد تاريخ جهان بينى از يك اتفاق آراى بسيار چشمگير برخوردار است ، مگر اشخاص بسيار نادر مانند زينو ، اين مرد هم در حقيقت توالى سكونها را به جاى حركت انتخاب كرده وبا كوشش پى گير خود توانسته است يك نام ديگر براى حركت در قاموس فلسفه بيافزايد آن گاه به ارسطو وافلاطون مىرسيم كه افلاطون حركت وتغير را مىپذيرد ، ولى آن را مستند به ثوابتى به عنوان مثل مىداند .
ارسطو حركت ودگرگونى را كاملًا وبا روش علمىتر از هومر وهراكليد به ميدان بحث وبررسى مىكشد . بارتلمى سانتهيلر مترجم عالى قدر كتاب ارسطو در مقدمهء علم الطبيعهء او مىگويد :
« اصل اولى كه ارسطو خود را بپذيرش وتحقق آن مجبور مىبيند وآن را اساس محكمى براى بررسىهاى طبيعى معرفى مىكند ، اين است كه « همهء اشياء در طبيعت در حال حركتاند » اين يك پديده ايست كه حواس ما با روشنايى كامل واستقراء با بررسىهاى مناسب آن را به ما مىآموزد . تمامى . عالم متحرك نيست ، چنانكه بعضىها گمان كرده‌اند و [ احتمال قوى مىرود كه مقصود ارسطو از اين بعض هراكليد مىباشد ] هم چنين تجاوز از شهادت حواس است كه بگوييم : « همهء عالم ساكن است » ارسطو ميل ندارد در آن مشكلاتى كه ايليائىها برانگيخته‌اند مناقشه نمايد ، بلكه ارسطو مىپذيرد كه حركت موجود است وعلم طبيعت مطابق همين حقيقت محسوس بايد مورد آموزش قرار بگيرد . » [1] در جاى ديگر مىگويد : « ولى ما اصلى را كه قابل مجادله نيست ، تاسيس مىكنيم ، وآن اصل عبارت از اين است كه حركت در طبيعت موجود است وفلاسفه اى

[1] علم الطبيعه ، ارسطو ، مقدمه به قلم بارتلمى سانتهيلر ترجمه احمد لطفى سيد ، ص 12 . .

353