نداشته ، وموجب ترديد در انتخاب يكى از آن راه ها باشد ، آيا خود اين ترديد دليل اختيار است يا انتخاب يكى از آنها بدون ترجيح ؟ جلال الدين خود ترديد را دليل اختيار معرفى مىكند ودر ابيات بالا صريحا گفته است : كه < شعر > پس تردد را ببايد قدرتى ور نه آن خنده بود بر سبلتى < / شعر > ولى به نظر مىرسد خود تردد نمىتواند پديدهء اختيار را اثبات كند ، زيرا عدم ترجيح ونداشتن مزيت در يكى از راه ها كه به هدف مىرسانند ، حالتى مانند ميعان روانى در مغز ما ايجاد مىكند كه هيچ يك از راه هاى مفروض نمىتواند آن ميعان را در خود بخشكاند ، نه اين كه در اين موقع سلطه ونظارتى از « من » به دو قطب مثبت ومنفى راه ها به وجود مىآيد ، ما اين تردد عملى را در افعال منعكس شرطى كه پاولوف مورد تجربه قرار داده است ، مشاهده مىكنيم ومىبينيم كه حيوان هم در موقع تساوى انگيزه ها گيج وكلافه مىشود ، نهايت امر اين است كه انسان به جهت داشتن خود دارى قوىتر مىتواند مدتى در حال شك وترديد بسر ببرد وبه موازنهء انگيزه ها بپردازد ودر صورت تساوى اگر هدف مفروض حياتى وفورى نباشد مدتى با همان ترديد بماند .
بلى ، موضوع ترجيح در تساوى راه ها فوق العاده اهميت دارد ، زيرا در آن موارد كه سر چند راهى مىرسيم وپس از همه گونه دقت وبررسى هيچ ترجيحى در يكى از آن راهها بر ديگرى نمىبينيم ، مخصوصاً در آن مواقع كه وصول به هدف حياتى وفورى نيست ، بدون شك ما يكى از آن طرق را انتخاب مىكنيم ورو به هدف مىرويم ، بدون آن كه كمترين مزيتى بر طرق ديگر داشته باشد .
بعضى از متفكرين مىگويند . در اين موارد خود اراده است كه موجب ترجيح يكى از طرق مفروض مىگردد ، ولى اين مطلب به نظر ما صحيح نيست ، زيرا بروز خود اراده كه يكى از پديده هاى روانى ما است اگر علت بوده باشد ، بايستى به تصادف امكان ناپذير معتقد شويم واگر ناشى از علتى است ، آن علت چه درونى

193