متن كتاب سخن از ورود خالق در خلقت مىراند ، آفريدگار نه تنها سلطان باطنى است ( انتر جامى ) مىباشد ، بلكه براهمن به صورت تمام آن چه موجود است از ذى حيات و غير ذى حيات ذى شعور و غير ذى شعور در آمده است . . . تا آن جا كه براهمن اساس كل وجود شناخته مىشود براهمن در جمع ذرات هستى ساريست » . [1] اين مكتب كه از يك ريشهء روانى بيشتر سرچشمه مىگيرد تا برهان منطقى واقعى ، اگر چه مىتواند اشكالاتى را كه از دوئىها در شناسايى جهان نمودار مىشود ، بر طرف نمايد ، ولى با پايهء تمام معلومات ما كه اصل « استحالهء اجتماع ضدين و اجتماع و ارتفاع نقيضين » است قيافهء مبارزه عجيبى به خود مىگيرد ، خلاصه نمىتواند علت اين حركت و به شكل تكثرات در آمدن را معنى كند ، و نيز نمىتواند هيچ يك از اصول اخلاقى و دينى و مسئوليتها و شخصيت و بقاى روح و به طور كلى خوبى و بدى و تحول و تكامل را تفسير نمايد .
بنا بر اين بايستى بگوييم : اين مكتب در حقيقت پناهگاهى به خسته شدگان سنگلاخهاى دوئىهاست ، نه اين كه واقعاً براى صحت و واقعيت اين مكتب دليلى نشان داده شده است ، و يا اين كه عنوان ذوق پردازى دارد كه حتى در اشعار شعراى معمولى كه از مراحل دانش و فلسفه اطلاعى ندارند مشاهده مىشود ، البته نمىخواهيم بگوييم : در هر موردى كه مطالبى در بارهء وحدت موجود مطرح مىشود ، فقط جنبهء شعرى دارد ، نه حقيقت علمى و فلسفى كه قابل دفاع بوده باشد . زيرا متفكرين اين مكتب اگر چه در صدد استدلال بر مىآيند ، ولى اگر درست دقت كنيم خواهيم ديد : تمام آن استدلالات تقريباً براى چاره جويى در مقابل دوئىها انجام مىگيرد ، و اين استدلالات آن چنان با حدت و اخلاص صورت مىگيرد كه يك حالت دريافتى روانى را نشان مىدهد كه آنان در درون خود احساس مىكنند صدر المتالهين اين بزرگ متفكر صريحاً اين حالت دريافتى خود را به قرار تذكر مىدهد :

[1] اوپانيشاد ترجمهء دارا شكوه از متن سانسكريت مقدمه به قلم آقاى دكتر تاراچند ص 300 . .

298