غرق جمع شود . و از اينجاست قول جنيد قدّس الله سرّه ، « التوحيد معنى يضمحلّ فيه الرسوم ، و يندرج فيه العلوم ، و يكون الله كما لم يزل » و قول ابن عطاء رحمه الله ، « التوحيد نسيان التوحيد في مشاهدة جلال الواحد حتّى يكون قيامك بالواحد ، لا بالتوحيد » .
« و منشأ اين توحيد نور مشاهده است ، و منشأ توحيد علمى نور مراقبه . و بدين توحيد اكثرى از رسوم بشريت منتفى شود ، بر مثال نور آفتاب ، كه در غلبهء ظهور او بيشتر أجزاء ظلمت از روى زمين برخيزد . و به توحيد علمى بعضى از آن رسوم مرتفع گردد ، بر مثال نور ماهتاب ، كه به ظهور او بعضى از أجزاء ظلمت منتفى شود ، و اكثر همچنان باقى ماند . و سبب وجود بعضى از بقاياى رسوم در توحيد حالى آن است تا صدور ترتيب افعال و تهذيب اقوال از موحّد ممكن بود . و بدين جهت در حال حيات حقّ توحيد چنان كه بايد گزارده نشود . و از اينجاست قول استاد ابو على دقّاق رحمه الله :
« التوحيد غريم لا يقضى دينه و غريب لا يؤدّى حقّه » . و بدين توحيد بيشتر از شرك حقى برخيزد .
« و خواص موحّدان را در حال حيات از حقيقت توحيد صرف ، كه به يكبارگى آثار و رسوم وجود در او متلاشى شود ، گاه گاه لمحه اى بر مثال برقى خاطف لامع گردد ، و في الحال منطفى شود ، و بقاياى رسوم ديگر باره معاودت كند . و در اين حال به كلى بقاياى شرك خفى مرتفع گردد . و وراء اين مرتبه در توحيد آدمى را مرتبه اى ديگر ممكن نيست .
« و امّا توحيد الهى آن است كه حق سبحانه و تعالى در أزل آزال به نفس خود ، نه به توحيد ديگرى ، هميشه به وصف وحدانيت و نعت فردانيت منعوت و موصوف بود . « كان الله ، و لم يكن معه شيء » . و اكنون همچنان بر نعت أزلي واحد و فرد است : « و الآن كما كان » ، و تا ابد آباد هم بر اين وصف بود . « كُلُّ شَيْءٍ هالِكٌ إِلَّا وَجْهَه » . نگفت ، « يهلك » ، تا معلوم شود كه وجود همهء أشياء در وجود او امروز هالك است ، و حوالت مشاهدهء اين حال به فردا در حق محجوبان است . و الَّا ارباب بصائر و اصحاب مشاهدات ، كه از مضيق زمان و مكان خلاص يافته باشند ، اين وعده در حق ايشان عين

79