و امّا ذات جميع انبيا و اوليا در وى حيراناند . چنان كه خير البشر صلَّى الله عليه و سلَّم فرمود : « ما عرفناك حق معرفتك و ما عبدناك حق عبادتك . » و صدّيق رضى الله عنه مىفرمايد : « العجز عن الإدراك ادراك . » و ديگرى مىگويد : شعر :
< شعر > قد تحيّرت فيك خذ بيدي يا دليلا لمن تحيّر فيكا < / شعر > و شيخ نيز رحمة الله عليه كشف اين معنى مىكند كه : شعر :
< شعر > و لست أدرك عن شيء حقيقته و كيف أدركه و أنتم فيه < / شعر > و از آن جهت عدم عرفان را به طريق نظر فكرى مقصور داشت كه چون قلب به نور الهى منوّر گردد ، عقل نيز ، كه يكى از قواى اوست ، اشارت پذيرد ، و به تبعيت دل ادراك حقايق كند ، ادراكى مجرّد از شايبهء تصرف در وى ، و تسليم امر بارى تعالى كند كه متصرّف حقيقى در هر چيزى به حقيقت اوست . و چون حال اوّل بدين مقال اعتراف نمايد كه : * ( سُبْحانَكَ لا عِلْمَ لَنا إِلَّا ما عَلَّمْتَنا إِنَّكَ أَنْتَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ ) * [28] ، و در خطاب آن جناب گويد ، بيت :
< شعر > اگر نه نور تو گردد دليل اهل طلب ميان وادى حيرت شوند جمله هلاك اساس معرفت ذات از آن رفيع ترست كه عقل با نظر فكرتش كند ادراك < / شعر > « منه يعرف » يعنى از كشف الهى شناخته مىشود ، كه اصل صور عالم كه استعداد قبول أرواح دارد ، چيست ؟ و محقّق گردد كه ذات الهيّت است كه ظاهر شده است به صورت عالم ، و أصل همه حقايق و صورتش به غير يك ذات نيست . امّا اين يك نه آن يك است كه هر كس بداندش .
فسمّى [29] هذا المذكور إنسانا و خليفة ، فامّا انسانيته فلعموم نشأته و حصره الحقائق كلَّها . [ 14 - ر ] و هو للحق بمنزلة انسان العين من العين الذي يكون به النظر ، و هو المعبّر عنه بالبصر . [ فلهذا سمّى إنسانا ] ، ) * يعنى : مسمّى گشت كون جامع به اسم انسان و خليفه ، امّا تسميهء او به اسم انسان از دو جهت است :
يكى عموم نشأت و حصر او حقايق مفصله را در عالم ، چه انسان يا مأخوذ باشد از انس ، يا از نسيان . اگر مأخوذ از انس باشد ، اين معنى در انسان حاصل است ، چه او مجمع اسماء و مظاهر اسماء است . و از او ايناس حقايق اعنى ابصارش ميسّر

[28] س 2 ى 32 .
[29] پا : سيمى .

66