متكوّن شود ، و چون قياس توان كرد چيزى را كه موجود نباشد به چيزى كه موجود باشد ؟ مانند مثال بنده و سيّد و امر كه ذكر رفت .
جواب با صواب محقّقان آنست كه أشياء معدوم في الخارج ازلا و ابدا موجود به وجود علمى الهى بودند ، و اين صفات مذكوره از لوازم وجوداند نه وجود خارجى فقط .
پس أشياء در حين اتصاف به وجود علمى متصف به اين لوازم بودند .
غاية ما في الباب آنست كه اين صفات در ظهورات متفاوتند بحسب اقتضاى هر عالمى از عوالم كه در آن جا ظاهر مىگردند مانند تفاوت اعيان موجودات در عالم أرواح و أجسام در لطافت و كثافت و سر نسبت تكوين به اعيان ، و تحقيق آن آنست كه [ 166 - پ ] آن اعيان به جهت آن كه عين حقاند از روى حقيقت آن اعيان را ظهور و اظهار نفس خود در جميع مراتب وجود بسبب اتصاف آن اعيان به صفات الهى حاصل و واقع است .
و از حيثيت آن كه آن اعيان به تعيّن خاص متعيّن شده‌اند استمداد از ذات مطلق بى تعيّن مىنمايند و محتاج اويند ، و صفات كونيه و عجز و نقص و ضعف به أشياء از اين جهت منسوب است . پس نسبت ايجاد و تكوين به أشياء كردن به اعتبار اوّل است كه عين حق بودن است . و نسبت عجز و فقر و ضعف و مسكنت به اعتبار ثانى كه معيّن به تعيّن خاص شدن است كه بحسب آن تعيّن ظروف استعدادات أشياء تنگ و ضعيف شده است . شعر :
< شعر > تعيّن هر يكى را كرده محبوس به جزويت ز كلى گشته مأيوس به زير پرده اى هر ذره پنهان جمال جانفزاى روى جانان < / شعر > فقام أصل التكوين على التثليث أي من الثلاثة من الجانبين ، من جانب الحق و من جانب الخلق .
پس قائم شد و مقرّر گشت اصل تكوين كه تكوّن اعيان متكوّنه مراد است به تثليث ، يعنى ثلاثة از جانبين كه جانب حق و جانب خلق است ، چنانچه ذكر رفت ، از جانب حق ذات است و ارادت و قول « كن » ، و از جانب خلق عين ثابت است و سماع آن عين در مقابل ارادت حق ، و قبول امتثال امر موجد به كينونت .
ثم سرى ذلك في إيجاد المعاني بالأدلة : فلا بد من الدليل أن يكون مركبا من ثلاثة على نظام مخصوص و شرط مخصوص ، و حينئذ ينتج لا بد من ذلك .
يعنى : چون تثليث سبب فتح باب نتايج در تكوين و ايجاد بود ، سارى شد آن

410