چنان كه شيخ در فصّ اوّل بدين اشارت كرده است .
ديگر بدان كه صفات از روى احاطهء كلى و عدم احاطهء او ، مر ساير صفات را متفاوت است ، و آن چه محيط است مر ساير صفات را ائمهء سبعه‌اند كه امّهات صفاتش خوانند و آن حيات و علم و ارادت و قدرت و سمع و بصر و كلام است . و اين هفت صفت اگر چه اصول ساير صفاتاند ، اما بعضى متأخّر است از بعضى ، چنان كه علم متأخّر است از حيات ، و ارادت و قدرت متأخّرند از هر دو ، و آن سه صفت باقى متأخّر است ازين هر چهار صفت ، و كلام از همه متأخّر است .
و مراتب اسماء نيز به اعتبار شمول كلى مر ساير اسماء را و عدم شمولش متفاوت است . پس چهار اسم امّهات اسماءاند و آن اوّل و آخر و ظاهر و باطن است چنان كه حق سبحانه و تعالى مىفرمايد : * ( قُلِ ادْعُوا الله أَوِ ادْعُوا الرَّحْمنَ أَيًّا ما تَدْعُوا فَلَه الأَسْماءُ الْحُسْنى » [43] . اما شمول اين اربعه مر ساير اسماء را بدان جهت است كه هر اسمى كه مظهر او أزلي و ابدى است ازليّت او از اسم اوّل بود و ابديّت او از اسم آخر ، و ظهور او از اسم ظاهر و بطون او از اسم باطن . و اسمائى كه متعلَّقند به إبداء و ايجاد ، داخلاند در تحت اسم اوّل ، و اسمائى كه متعلَّقند به اعاده و جزا ، داخلاند در تحت اسم آخر . و آن چه متعلَّق است به ظهور و بطون ، داخل است در اسم ظاهر و باطن . و هيچ چيز از اوّليّت و آخريّت و ظهور و بطون خالى نيست . پس جميع اسماء داخل باشند درين اربعهء مذكوره كه مسمّاست به امّهات ، و امّهات نيز داخل در تحت اسم الله و رحمن .
و ازين روى [44] كه اسم رحمن [ نيز ] چون اسم الله جامع جميع اسماء است بعضى محقّقان مرتبهء عقل كلّ را كه مظهر اسم رحمن است بعينها مرتبهء الهيّت داشته‌اند . و اين اگرچه از وجهى حق است اما دخول اسم رحمن در حيطهء اسم الله و تابعيّت او مر اسم الله را در باء * ( بِسْمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ ) * [45] حاكم به مغايرت مرتبتين است و لهذا بعضى اسم الله را علم ذات داشته‌اند . و اين مباحث را در كتاب « تحفة الأبرار في افضل الأذكار » در فصل رابع از قسم اوّل استيفا كرده‌ايم .

[43] س 17 ى 110 .
[44] پا : از براى روى .
[45] س 1 ى 1 .

23