امّا ببايد دانست كه اين فهم نيز بحسب ظهور و تجلَّى حق است نه بحسب حقيقت ، از آن كه حقيقت و ذات او ابدا از مدارك فهوم بيرون ، و سرمدا از غير احاطه افزون است ، لا جرم ، < شعر > آن نگو چون در اشارت نايدت دم مزن چون در عبارات نايدت نى اشارت مىپذيرد نى نشان نى كسى زو علم دارد نى عيان < / شعر > و مشاهدهء او [ 58 - ر ] بحسب ظهور و تجلَّى بر وجه تفصيل در جميع مظاهرش نيز متعذر است از آن كه مظاهر حق مفصلا غير متناهى است اگر چه بحسب امّهات نهايت پذير تواند بود .
و هو الاسم الظاهر ، كما أنه بالمعنى روح ما ظهر ، فهو الباطن .
يعنى عالم سراسر اسم ظاهر حق است ، چنانچه از روى معنى حق - عم فيضه - حقيقت و روح عالم است ، و اين عبارت است از اسم باطن او .
و ببايد دانست كه اسم ظاهر اقتضاى ظهور عالم مىكند ، و اسم باطن اقتضاى بطون حقايقش [6] . و مقتضى اگر چه به اعتبارى غير مقتضى است از آن روى كه ربوبيت غير مربوبيت است ، امّا به اعتبار احديت حقيقة الحقائق مغايرت منتفى است .
و لهذا عالم را عين اسم ظاهر داشت ، و روح عالم را عين اسم باطن ، تا عارف دقايق در مخاطبهء حقيقة الحقائق از لسان مرتبه و مقام ، قايل اين كلام تواند بود . بيت :
< شعر > آخر اى جان جمله أشياء تو هم نهانى و هم هويدا تو پرده اى از كاينات ساخته اى در پس پرده آشكارا تو در پس پرده هاى گوناگون هم تماشاگر و تماشا تو تو به هر چهره اى نموده جمال هم به هر ديده گشته بينا تو از طريق ظهور و سرّ بطون ظاهرت ما و باطن ما تو در مقامى كه نفى و اثبات است ما همه « لا » ى محض و « الَّا » تو < / شعر > فنسبته لما ظهر من صور العالم نسبة الرّوح المدبّر للصورة .
يعنى : چون عالم صورت حق است و حق روح او ، پس نسبت حق به هر چه از صور عالم ظاهر مىشود بعينه نسبت روح جزوى است كه به تدبير صورت معيّنه قيام مىنمايد با صورتش . از اين روى كه حق نيز مدبّر صورت عالم است ، كما قال تعالى :

[6] قا : حقايقست .

168