بزرگى را از اهل معرفت پرسيدند كه : ما المعرفة ؟ فقال : وجود تعظيم في باطنك يمنعك عن التشبيه و التعطيل .
و اهل شهود گفته‌اند كه : معرفت را حدى با تشبيه است و حدى با تنزيه ، سرّ تنزيه روى در اسم باطن دارد و سرّ تشبيه از احكام اسم ظاهر است . بيت :
< شعر > ز پنهانى هويدا در هويدا ز پيدايى نهان اندر نهان است < / شعر > « لا تُدْرِكُه الأَبْصارُ » [2] و « لَنْ تَرانِي » [3] اشارت به احكام اسم باطن است و اين را موافقت تنزيه گويند . « وُجُوه يَوْمَئِذٍ ناضِرَةٌ إِلى رَبِّها ناظِرَةٌ » [4] و « رأيت ربّى في احسن صورة » اشارت به احكام اسم ظاهر است ، و اين را موافقت تشبيه گويند ، و سبحان الله عن التشبيه و التنزيه . بيت :
< شعر > چو پيدا و نهان دانستى او را يقين مىدان كه نه اين و نه آنست < / شعر > و لكن إذا أطلقاه و قالا به ، فالقائل بالشرائع المؤمن إذا نزه و وقف عند التنزيه و لم ير غير ذلك فقد أساء الأدب و أكذب الحقّ و الرسل صلوات الله عليهم و هو لا يشعر ، و يتخيل أنه في الحاصل و هو من الفائت ، و هو كمن آمن ببعض و كفر ببعض ، ) * يعنى اگر جاهل و بىادب اطلاق تنزيه كنند ، و بدان قايل شوند ، هر يك از ايشان يا مؤمن بود به شرايع و كتب الهيه ، يا غير مؤمن باشد . پس اگر مؤمن تنزيه حق كند و از آن مرتبه تجاوز ننمايد و در مقام تشبيه به تشبيه قايل نشود و صفاتى را كه در عالم از كمالات معدود است ، اثبات نكند ، طريق أساءت أدب مسلوك داشته باشد و تكذيب رسل و كتب الهيه كرده در آن چه حق از نفس خود خبر داد كه : « او حىّ است و قيّوم و سميع و بصير » ، و او را شعور بدين تكذيب - كه از او صادر است - نيست ، و تخيّل مىكند كه او را از علوم و معارف حاصل است ، و او مؤمن و موحد است و بدانچه از او فايت شده از علوم واقف نيست . بيت :
< شعر > گر چه پندارد كه دارد حاصلى حاصل او غير از اين پندار نيست < / شعر > و گوئيا او به بعضى ايمان آورده است كه آن مقام تنزيه است ، و به بعضى كافر شده كه آن مقام تشبيه است ، و غير مؤمن خواه قايل به عقل خود باشد چون فلاسفه ، و خواه نى ، چون اهل تقليد از متفلسفه ، متمكَّن در مقام ضلالت و إضلال است از آن كه امر را

[2] س 6 ى 103 .
[3] س 7 ى 143 .
[4] س 75 ى 23 .

165