و چون حق - سبحانه و تعالى - دل را قبض كند با فناى او در ذات خويش به تجلَّى ذاتى و ايجادات او به شهود نور جمال الهى ، آن گه مرّة اخرى بازگرداند او را به مقام بقا ، و به همين تجلَّى قبض كند مؤمنان عصر او را كه قواى روحانيّه و قلبيّه‌اند از نفس و قوايش ، آن چه باقى ماند ايشان مثل بهايم و حيوانات عجم باشد از براى عدم استعداد ترقى به مراقى قلب ، لا جرم ايشان نشناسند ظلمت از نور ، و تمييز نكنند موجب ترح از سرور . پس مشتغل باشند به مقتضاى استعداد خويش ، و تفرقه در ميان خير و شر نكنند ، و به حكم طبيعت تصرف به شهوت محضه نمايند مجرّد از نور الهى كه عقل و شرع است ، چه استعداد ايشان اعطاى اين نمىكند ، چنان كه در احوال مجذوبين مشاهده مىافتد از عدم تمييز در حركات و سكنات و حل و حرمت . پس ساعت بر ايشان قايم شود كه آن قيامت صغرى است . اين به نسبت با مجذوبان است .
امّا اصحاب صحو بعد المحو از كمّل ارباب شهود داخل در تحت اين حكم نيستند ، از آن كه ايشان مستغنىاند . كما قال تعالى : « فَصَعِقَ من في السَّماواتِ وَمن في الأَرْضِ إِلَّا من شاءَ الله » [71] . لا جرم هر يك از اين طايفه < شعر > فارغ بنشينند و تغيير نكنند گر چرخ فرو فتد زمين برخيزد < / شعر > و همچنين محجوبان را نيز [ 55 - پ ] ختم ظاهر نمىشود ، و حصول علم نيز دست نمىدهد ، لا جرم از مرتبهء حيوانات و بهايم زايل نمىگردند . قال الله تعالى :
« أُولئِكَ كَالأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ » [72] .
و بسط كلام در اين مقام از آن جهت جايز داشتيم ، و همت بر نقل كلام شيخ گماشتيم تا ناظر عدول از حق نكند ، و بحسب آن چه عقلش خواهد ، تأويل ننمايد از آن كه اين امر بالاتر از مدارك عقول است . بيت :
< شعر > از راه كشف عقل بود بر كناره اى كار كنارگى نبود جز نظاره اى آن جا كه دل ز كشف حقايق نفس زند عقل است اجنبى و خرد شيرخواره اى < / شعر >

[71] س 39 ى 68 .
[72] س 25 ى 44 .

162