و طايفهء ديگر كه با نيستى ساخته ، و دل از هستى پرداخته و روى از قيود وجود تافته و ذوق شهود در عين نابود دريافته مشاهدهء اين معنى كرده‌اند كه : مبدأ معتاد هر موجود و مرجع و معاد هر مشهود غير از عدم و نابود نيست ، لا جرم « وَإِلَيْه تُرْجَعُونَ [28] » را كشف حقيقت او پنداشته ، و « إِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ ) * و * ( ارْجِعِي إِلى رَبِّكِ [29] » را خطاب او انگاشته ، اماته و احيا و اعاده و ابدا را نسبت به دو كنند ، و قول شيخ فريد الدّين عطار خصّه الله بفيض الأنوار را مصدّق اين گفتار پندارند آن جا كه گفت ، نظم :
< شعر > بگذر ز وجود و با عدم ساز زيرا كه عدم ، عدم به نامست مىدان به يقين كه از عدم خاست هر جا كه وجود را نظامست آرى چو عدم حيات بخشى است موجوداتش به جان غلامست < / شعر > و مقال مقبول حضرت قيّومى مولانا جلال الدّين رومى را كه گفت :
< شعر > پيش آى و عدم شو كه عدم معدن جانست ليكن نه چنين جان كه بجز غصّه و غم نيست < / شعر > هم برين منوال مبيّن اين حال تصوّر كنند و حضرت حقيقة الحقائق و جناب معطى العطايا و خالق عدم را شناسند و در مقام احتجاج و اثبات استشهاد به امثال اين أبيات كنند كه ، نظم :
< شعر > از آن سوى پرده چه شهرى شگرف است كه عالم از آن جاست يك ارمغانى به نو نو هلالى به نو نو خيالى رسد تا نماند حقايق نهانى نو ز كجا مىرسد كهنه كجا مىرود گر نه وراى نظر عالم بىمنتهاست < / شعر > پس به اعتبار مبدئيت و مرجعيت او را اوّل و آخر دانند ، و اسم باطن بر او اطلاق كرده او را در جميع مظاهر خلق ظاهر شناسند ، و احكام كثرت ظاهر را در جنب سلطنت باطن دائما مستهلك بينند و « كُلُّ شَيْءٍ هالِكٌ إِلَّا وَجْهَه » [30] را درين باب دليلى واضح و برهانى راجح شمارند ، و قول سوختهء سبحات وجه باقى شيخ فخر الدين عراقى را كه گفت ، بيت :
< شعر > پيش ازين ديدى جهان چون بود در كتم عدم هم بر آن حالست حالى همچنان انداخته < / شعر >

[28] س 10 ى 56 .
[29] س 29 ى 8 و س 89 ى 28 .
[30] س 28 ى 88 .

13