و مراد شيخ - قدّس سرّه - در اين حكمت بيان ارتباط است ميان حق و عالم ، و بيان آن كه انسان مخلوق بر صورت حق است . پس اصلى بنياد نهاد كه مقصود بر آن متفرع تواند بود ، و گفت :
بدان كه امور كليّه يعنى حقايق لازمه مر طبايع را كه موجود است در خارج ، چون حيات و علم و قدرت و ارادت و غير اين ، اگر چه اين امور را ذات موجوده در خارج نيست ، و ليكن در ذهن معقول و معلومند بىشك . پس هميشه اين امور از روى معقوليّت پوشيده‌اند و با وجود اين زايل نمىشود ، و منفك نمىگردد از وجود عينى ، چه او از جمله لوازم اعيان موجوده است در خارج .
و لها الحكم و الأثر في كلّ ما له وجود عينى ، ) * و اين امور كلَّيه را حكم و اثر هست در اعيان كونيّه و حقايق خارجيه ، چه اين امور حكم مىكنند بر طبايعى كه معروضات ايشان است به اين كه حىّ است و ذات علم و قدرت ، و مترتب مىگردد بر وى آن چه لازم مىآيد از افعال و آثار ، چه شك نيست كه طبيعت موجوده به علم تمييز مىكند در ميان أشياء ، و به قدرت تمكن مىيابد بر افعال .
بل هو عينها لا غيرها أعنى أعيان الموجودات العينية ، ) * بل كه موجودات عينيّه عين آن امور باشند نه غير او ، چه حقيقت همهء حقايق يك حقيقت است ، و آن ذات الهيه است ، و به اعتبار تعيّنات و تجلياتش در مراتب [ 21 - ر ] متكثره ، حقايق مختلفه مىگردد گاهى جوهريّه متبوعه و گاهى عرضيّه تابعه .
پس اعيان از اين حيثيت كه اعيان متعدّده است ، نيست مگر عرض چيزى كه به اجتماع آن حقيقت جوهريهء خاصّه متحقّق گشته است . چنان كه در آخر « فص شعيبى » آورده است كه : نمىبينى كه حيوان « جسم حساس متحرك بالارادة » است .
و جسم آن است كه [50] او را طول و عرض و عمق باشد . پس حيوان ، حيوان ذاتى است كه اين اعراض در او مجتمع شود با حسّ و حركت اراديّه . پس چنان كه به اجتماع اين اعراض در ذات معيّنه حيوان متحقّق گردد ، هر گاه كه منظم شود بدين اعراض ، اعراض ديگر چون نطق و صهيل ، مسمّى گردد به انسان و فرس .
پس ذات واحدة به اعتبار صفات متكثّره جواهر متكثّره گشته است ، و اصل

[50] قا : و جسم آن كه .

81