وضوحش . امّا مخالف بدين خلاف كه مقتضيش عين اين مخالف است از حق سبحان ، يكى از دو امر طلب مىكند يا عفو و مغفرت ، يا كمال اسم عفو و غفور تا حكمش ظاهر شود يا مواخذه بدين مىجويد تا حكم اسم منتقم قهار و كمالش ظاهر گردد .
و بر هر تقدير مخالف منقاد است مربوب خود را كه حاكم است بر وى ، كه آن اسم عفو و غفور است يا منتقم و قهار . و اين انقياد بحسب باطن است اگر چه حكم مقام جمعى الهى يا حكم رب اين مشرع را بحسب ظاهر مخالفت مىنمايد . آرى ، بيت :
< شعر > بر نفس خود ار چه ظلم كردم بسيار بر عفو تو بودم اعتماد اى غفار فرمان ترا خلاف كردم ليكن بر وفق ارادت تو كردم همه كار < / شعر > لا جرم صحيح گردد انقياد حق به سوى عبد از براى افعالش ، و آن چه اقتضا مىكند آن را حالش ، به اعطاى آن چه بنده از او طلب مىكند بحسب عين ثابته اش .
فالحال هو المؤثر .
يعنى : چون حق منقاد عبد باشد بحسب اقتضاى حالش ، و انقياد نيست مگر به تأثر ، پس مؤثر حال بود .
فمن هنا كان الدين جزاء أي معاوضة بما يسرّ و بما لا يسر .
چون عبد منقاد حق باشد و حق منقاد عبد ، پس فعل هر يكى مقابل فعل ديگرى بود . و اين جزائى است كه واجب است از طرفين . پس در دين كه انقياد است عين مجازات حاصل شده باشد . لا جرم دين عين جزا بود . أعنى معاوضه بدانچه عبد را شاد گرداند عند الموافقة ظاهرا و باطنا ، كه آن اعطاى جنت است و ثواب يا عفو وى و رستن از ذنوب عند المخالفة يا معاوضه بدانچه شاد نگرداند عبد را عند المؤخذة به مخالفت [ 127 - ر ] ظاهره از عبد .
فبما يسر « رَضِيَ الله عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْه » هذا جزاء بما يسر ، « وَمن يَظْلِمْ مِنْكُمْ نُذِقْه عَذاباً كَبِيراً » هذا جزاء بما لا يسر . « وَنَتَجاوَزُ عَنْ سَيِّئاتِهِمْ » هذا جزاء .
يعنى : چون حق مجازات كند عبيد را بدانچه شادشان گرداند حال بر اين منوال باشد كه « رَضِيَ الله عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْه » [10] حق از عبيد راضى باشد و عبيد از حق راضى

[10] س 5 ى 119 .

321