تمييز عبيد معلول است مر تمييز ارباب را . و وجود معلول دلالت مىكند بر وجود علَّتش . لا جرم تمييز در ميان ارباب و عبيد نيز متحقّق شود چه علل مغاير معلولاتند .
و لو لم يقع التمييز لفسّر الاسم الواحد الإلهي من جميع وجوهه بما يفسر الآخر . و المعز لا يفسر بتفسير المذل إلى مثل ذلك .
و اگر در ميان ارباب كه اسماء الهىاند تمييز واقع نشود هر آينه يك اسم تفسير كرده شود از جميع وجوهش به تفسير اسم ديگر . و حال آن كه « معزّ » را تفسير ديگر است و « مذلّ » را ديگر ، و « هادى » را تفسير ديگر است و « مضلّ » را ديگر .
لكنه هو من وجه الأحدية كما تقول في كل اسم إنه دليل على الذات و على حقيقته من حيث هو . فالمسمى واحد : فالمعز هو المذل من حيث المسمى ، و المعز ليس المذل من حيث نفسه و حقيقته ، فإن المفهوم يختلف في الفهم في كل واحد منهم [14] .
و لكن معزّ . مذلّ است از وجه احديّت ذات حق ، چه هر اسم دالّ است بر ذات احديت ، از آن كه اسم عبارت است از ذات يا صفتى خاصه از صفات . پس مسمايى كه ذات است در همه يكى است و صفات مختلفه ، و مفهوم هر يكى از معز و مذل مختلف ، چه اگر اعتبار كرده شود در مفهوم مجموع ذات و صفت ، از وقوع اختلاف چاره نيست . و اگر اعتبار كرده شود جزوى كه تمييز بدان واقع است هم از اختلاف گزير نباشد . و اگر اعتبار ذات كرده شود فقط ، پس مسمّاى هر يكى عين مسمّاى ديگرى باشد .
< شعر > فلا تنظر إلى الحق و تعريه عن الخلق و لا تنظر إلى الخلق و تكسوه سوى الحق < / شعر > تفريع است بر قول اوّل كه فرمود : « لكنه هو من وجه الاحدية » . يعنى : نظر مكن [ 119 - پ ] به حق بر وجهى كه او را موجود خارجى پندارى مجرّد از اكوان و منزه از مظاهر خلقيه و عارى از مظاهر و صفاتش . و نظر مكن به خلق بر وجهى كه او را كسوتى جز حق بپوشانى به اينكه خلق را مجرّد از حق پندارى و مغاير او دانى از كل وجوه ، و بپوشانى بر خلق لباس غيريت . و قد قال الله تعالى : * ( وَهُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ ما كُنْتُمْ » [15] ، بلكه نظر كن به سوى حق در خلق تا وحدت ذاتيه را در كثرت خلقيه

[14] پا ، قا : منهما .
[15] س 57 ى 4 .

304