مشاهده نمائى و كثرت خلقيه را در وحدت ذاتيه معاينه بينى . بيت :
< شعر > معنى خفى مشكل مغلق بين حق را در خلق و خلق را در حق بين او را كه ز تقييد و ز اطلاق بريست در صورت هر مقيد و مطلق بين < / شعر > < شعر > و نزهة و شبّهه و قم في مقعد الصدق < / شعر > يعنى : تنزيه كن حق را كه در خلق است بحسب مقام احديتش از هر چه در وى شائبهء كثرت امكانيه و نقصان است . و تشبيه كن او را به همهء صفات كماليه ، چون سمع و بصر و ارادت و قدرت .
پس اگر جمع كنى در ميان تنزيه و تشبيه ، چنان كه عادت كاملان است اقامت كرده باشى در مقعد صدق كه آن مقام جمع است در ميان كمالين . بيت :
< شعر > آن جا كه توئى چه جاى اويى و تويى اويى و تويى نباشد الَّا ز دويى في الجملة اگر هست تناقض ور نيست هم جمله و هم منزه از جمله تويى < / شعر > < شعر > و كن في الجمع إن شئت و إن شئت ففي الفرق < / شعر > يعنى : هر گاه كه وحدت حقيقت وجوديه را معلوم كردى و به ذوق دريافتى كه خلق حق است از وجهى ، و حق خلق است از وجهى به حكم مقام معيت ، و ملاحظه نمودى كه خلق خلق است و حق حق در مقام فرق مطلق ، و به كشف و عيان ديدى كه همه حق است بى خلق در مقام جمع مطلق ، و همه خلق است بلا حق در مقام فرق مطلق . و متحقّق گشتى بدين مقامات خواه در مقام جمع باشى و خواه سخن از مقام فرق بگويى در إخلاص و توحيد مضر نيست . و خواجه - قدّس الله سرّه - در اين رباعى داد اين مقامات داده‌اند كه :
< شعر > خلق است و حق است جمله خلق و همه حق قيدى نه و هم مقيد و هم مطلق خاموش كن و دم مزن اى مستغرق كاينجا چو در افتاد نزد مرد نطق < / شعر > < شعر > تحز بالكل - إن كل تبدى - قصب السبق < / شعر > يعنى : اگر داد اين مقامات [ 120 - ر ] داده باشى ، و به هر يكى متحقّق گشته ، پس در اين هنگام اگر هر يك از عبيد با وى شود و قصد قصب سبق كند تو حيازت و احاطت كل كمالات ايشان توانى كرد از آن كه تو در مقام معيت با هر سابق سابقى ، و با هر لاحق لاحق ، و قايل به كل مراتب و عابد حق در همه مواطن .
« تحز » جواب شرط است كه آن « ان كل تبدى » است ، و لهذا بى « واو » آورد .

305