مىكنند از نقايصى كه به ايشان لاحق است ، و لكن تسبيح و تنزيه ايشان را فهم نمىكنند مگر كسى كه باطن او منوّر باشد اوّلا به انوار ايمان ، و ثانيا به لوامع ايقان ، و ثالثا به سواطع عيان ، بعد از آن بطريق وجدان دريابد كه نفس و روح او سارى است در عين هر مرتبه [ اى ] و در حقيقت هر موجودى . و وجدان اين معنى او را حالى باشد نه علمى و شهودى فقط ، چون سريان حق در اين مذكور .
پس ادراك تواند كرد تسبيحات موجودات را بدين نور ، و هم تواند شنيد ، چنان كه عبد الله بن مسعود - رضى الله عنه - مىگويد : « تسبيح طعام را در حالت خوردنش مىشنودم » .
و حضرت امير المؤمنين - كرّم الله وجهه - مىگويد : « با رسول - عليه السّلام - به بعضى نواحى مكَّه بيرون آمديم ، به هيچ شجرى و حجرى پيش نيامد كه « السلام عليك يا رسول الله » نگفته باشد . و امثال اين در احاديث صحيحه بسيار است ، و شيخ نيز - قدّس الله سرّه - در « فتوحات » تصريحات دارد كه : صريح تسبيحات احجار از لسان نطق ايشان به اذان خود شنيديم ، و تسبيح ايشان نه بر زبان حال بود ، چنان كه بعضى [ از اهل ] نظر كه كشف ندارند ، بدين قايلاند .
امّا قول شيخ كه مىگويد : « لأنا لا نحيط بما في العالم من الصور » ، تعليل است از زبان محجوبين و [ 61 - ر ] مكاشفين نيز ، از آن كه مكاشف قادر نيست بر تفاصيل همهء وجود ، و تسبيح هر يك را على اليقين نمىداند ، مگر آن چه خواسته باشد .
كما قال تعالى : « وَلا يُحِيطُونَ بِشَيْءٍ من عِلْمِه إِلَّا بِما شاءَ » [12] .
فالكل ألسنة الحق ناطقة بالثناء على الحق . لذلك قال : « الْحَمْدُ لِلَّه رَبِّ الْعالَمِينَ » أي اليه يرجع عواقب الثناء ، فهو المثنى و المثنى عليه ، ) * چون اسناد ثنا و حمد به صور عالم كرد ، و بيان اين معنى بتقديم رسانيد كه حق روح اين صورت است و متصرّف در صورت به غير روح نى ، پس نتيجهء اين مقدّمات آنست كه صورت كلّ السنه حق است چه ظهور منطق جز به لسان نتواند بود ، و ناطق و حامد على الحقيقة حق است كه ثنا و حمد مىگويد به نفس خود بر نفس خويش ، حامد و مثنى در مقام جمع و تفصيل اوست ، لا جرم عواقب جميع ثناها به دو راجع است و به السنهء همهء صور ثنا كننده بر نفس خويش غير از او نيست .

[12] س 2 ى 255 .

174