علَّة له » موجب علم است به معلولش ، و چنان نيست كه هر كه قبول شيء را داند ، شيء را - كه موجب قبول است - نيز داند ، نيز داند ، مگر مجملا شناسد و مفصّلا نتواند دانست الَّا بعد القبول ، چنانچه در اوّل فص در تقسيم واقفين بر سرّ قدر بتقديم رسيده بود كه بعضى آن را مجملا مىدانند و بعضى مفصّلا .
إلا أن بعض أهل النظر من أصحاب العقول الضعيفة يرون أن الله ، لمّا ثبت عندهم أنه فعّال لما يشاء ، جوزوا على الله تعالى ما يناقض الحكمة و ما هو الأمر عليه في نفسه .
چون اين معنى مقرّر شد كه حضرت الهى هيچ احدى را اعطا نمىدهد مگر بحسب اقتضاى حقيقتش ، و به قدر طلب او از حضرت . و اهل ظاهر [ 52 - ر ] اعتقاد كرده‌اند كه حق - سبحانه و تعالى - « فعّال لما يشاء » است در أزل ، با قطع نظر از حكمت ، « فَعَّالٌ لِما يُرِيدُ » [62] است در ابد ، با قطع نظر از مراعات حكمت .
و از اقتضاى اعيان اين افعال را استثناء قول اين طايفه كرد بطريق استثناء منقطع ، و عقول ايشان را به ضعف نسبت كرد از براى عدم مشاهدهء ايشان امر را بر آن چه هست ، و عدم اطلاع ايشان بر سرّ قدر چه اين طايفه گمان مىبرند كه حق سبحانه اين افاعيل رابى مراعات حكمت مىكند و بر حق جايز مىدارند تعذيب آن كس را كه مستحق رحمت است . « تعالى الله عن ذلك علوا كبيرا » .
و منشأ زعم ايشان آنست كه حكم به مفهوم مشيت كرده‌اند ، و بر طريق اطلاق اثباتش بر حكيم قادر روا داشته ، و ندانسته كه مشيت متعلَّق است به فيض اقدس كما قال : « أَ لَمْ تَرَ إِلى رَبِّكَ كَيْفَ مَدَّ الظِّلَّ » يعنى نمىبينى كه پروردگار تو چگونه مدّ كرد سايهء وجود خارجى را ، « وَلَوْ شاءَ ) * يرد * ( لَجَعَلَه ساكِناً » [63] كه اگر خواستى اين سايه را منقطع و متناهى ساختى . و ارادت متعلَّق به فيض مقدّس [ است ] كما قال تعالى « إِنَّما أَمْرُه إِذا أَرادَ شَيْئاً أَنْ يَقُولَ لَه كُنْ فَيَكُونُ » [64] .
پس مشيت متعلَّق است به افاضهء اعيان ، و ليكن بحسب اقتضاء حكمت و اقتضاء اسماء و صفات نه مطلقا . قال تعالى : « وَلَوْ شاءَ لَهَداكُمْ أَجْمَعِينَ » [65] . و ليكن مشيت متعلق نشد به هدايت ، به واسطه اقتضاى عدم مشيت را . و به ملاحظهء اين معنى ارباب حكم متعاليّه تفسير كردند از مشيت به عنايت ازليّهء الهيّه .

[62] س 11 ى 170 .
[63] س 25 ى 45 .
[64] س 36 ى 82 .
[65] س 6 ى 149 .

155