و فرق ميان اسم و حد آن بود كه دلالت يكى اجمالى بود و دلالت ديگر تفصيلى و بر اين تقدير حدى تام مشتمل بر مجموع ذاتيات و حدى ناقص مشتمل بر بعضى و رسمى مشتمل بر عرضيات نبود چه ذاتى و عرضى مضاف با معانى معقول باشد نه بالفاظ مسموع و چون حكما اين معانى در حد اعتبار كرده اند و وجود خارجى محدودات در حدود حقيقى ملاحظت كرده پس معلوم شد كه همه حدها تفصيل ما دل عليه الاسم اجمالا نباشد و نيز اگر هر چه اسم بر آن دلالت كند حد باشد هر قول مؤلف بل هر قصيده و كتاب كه آن را اسمى بود آن مسمى حد آن اسم باشد و معلوم است كه حد بر اين منوال هم اعتبار نكرده اند پس مفهوم حد بحسب اصطلاح اهل علم از اين تفسير عامتر است بوجهى و خاصتر بوجهى و آنچه تحقيق اقتضاء مىكند آنست كه حدى هست بحسب اسم كه موجود و غير موجود را متناول بود چه هر اسم كه كسى بر معنئى معقول يا غير معقول اطلاق كند آن را تفسيرى باشد بحسب عنايت واضع و مسمى و اگر مستمع همان معنى فهم كند مصيب باشد و الا مخطى و در آن نزاعى صورت نبندد الا آنك ميان آنچه آن اسم بالذات يا بالعرض بر آن دلالت كند اشتباه افتد و آنگاه آن نزاع لغوى بود نه معنوى و غايت كار در بيان وجه صواب تمسك بنقلى باشد يا استشهاد وجه استعمال طايفه اى و مع ذلك هر كس را رسد كه گويد من به اين لفظ اين معنى مىخواهم پس با او سخن بر آن تفسير بايد گفت كه او خواهد و مطلب ما شارح اسم بحسب اين حد باشد و به اين سبب استفسار الفاظ مبهم و متنازع در مبادى محاورات پسنديده باشد تا ميان قائل و مستمع در معانى اتفاقى حاصل شود و حدى ديگر هست بحسب ذات محدود و آن جز محدودى را نبود كه او را ذاتى و ماهيتى موجود بود و چون اعيان موجودات مختلفند بعضى بديهى التصور است و بعضى غير بديهى التصور و از غير بديهى بعضى واضح به قوت و بعضى

417