خفى و بعضى متصور بحقيقت و بعضى بحسب علل و اسباب و بعضى بحسب معلولات و آثار و بعضى بحسب عوارض و لواحق ديگر پس حد دال بر ماهيت نيز مختلف باشد بحسب اين اختلافات بعضى تام بود و بعضى ناقص و بعضى بامور ذاتى و بعضى بامور خارجى و تفصى از ميان اين امور لازم باشد تا حد حقيقى تام كه قولى بود دال بر ماهيت محدود و تصورش مقتضى حصول عقلى صورتى بود مطابق موجود خارجى ملخص شود و مراتب حدود ديگر بحسب قرب و بعد از آن هم معلوم گردد و در اين حد نزاع ممكن باشد چه توان گفت اين حد مطابق محدود است و اين حد مطابق نيست پس هر چه حد بود بحسب ذات باعتبارى باشد كه باعتبار ديگر حد بود بحسب اسم اگر آن ذات را اسمى مطابق بود اما اين حكم منعكس نشود و برهان را با حد بحسب ذات مناسبتى باشد و در تنبيه بر آن در حد منفعتى و اگر چه اكتساب نفس حد ببرهان ممكن نبود چنانك گفته آيد و وجه مناسبت آن بود كه برهان همچنانك افادت وجود حكمى كند موضوع را افادت نفس وجود موضوع نيز كند و تا وجود موضوع معلوم نباشد او را حدى بحسب ذات معقول نبود و وجود موضوع به حد معلوم نتواند شد چه حد مشتمل بر ذاتيات بود و وجود بيشتر اعيان موجودات را ذاتى نبود و برسم نيز معلوم نتواند شد چه رسم مشتمل بر عرضيات بين بود نه آنچه ثبوتش ببيانى محتاج بود و چون اثبات عرضيات غير بين جز ببرهان صورت نبندد پس اثبات وجود موضوعى را كه وجودش بين نبود ببرهان تواند بود و در اين موضع اگر حد بحسب اسم مطابق مسمى بوده باشد و مشتمل بر اوصاف ذاتى و علل ماهيت او بمعاونت برهانى كه معطى لميت مطلق بود حد حقيقى گردد چنانك در مثال مثلث متساوى الاضلاع گفته ايم چه حد مثلث در اول مشتمل بر ذكر اضلاع سه گانه است كه علت ذاتى مثلثند پس بعد از بيان

418