دايره و مضلع مطلوب پس چون موضوع مقدمه كه چيزهاست خاص نيست به هندسه برهانى نباشد و خواجه ابو على سينا گفته است كه اين وجه كه گفته اند علت اختلال اين قياس نيست چه اين مقدمه بتبديل لفظ چيزها باشكال خاص شود و خلل باقى باشد بل علت آنست كه مضلعات نامتناهى مرتب كه در مقدمه گفته است جز به قوت موجود نباشد و همچنين مضلع مطلوب در نتيجه و قوت و فعل از اعراض ذاتى وجود باشد و بطريق تخصيص جز در علمهائى كه متعلق بود به حركت و تغير واقع نباشد اما در علوم منتزع از ماده مانند هندسه استعمال نتوان كرد چه عارض غريب بود و امورى كه در اين علم واقع باشد به شرط وجود بود و چون مضلع مطلوب مشار اليه نيست بالفعل بل بالقوه موجود است قياس برهانى نيست بل جدلى يا منطقى است اين سخن اوست و ظاهرتر آنست كه آنچه از اين قياس لازم آيد آنست كه سطحى بود بزرگتر از مضلعات داخل و خردتر از مضلعات خارج و اين خود معلوم است چه دائره كه موجود است به اين صفت است اما آنك آن سطح مضلع بود بالفعل از اين سخن لازم نيايد و مطلوب در اصل همين بيش نبوده است و امكان وجودش كافى نبود چه امكان وجود اشكال از مطالب هندسى نباشد چنانك گفته است و به اين سبب اين قياس تعرض مطلوب نرسانيده است بر وجه خاص به اين علم پس وجه خلل اين است نه وقوع امور بالقوه در مقدمات چه در اين علم امور بالقوه بسيار ايراد كنند به شرط آنك هر چه از آن جمله فرض وجودش كنند حكمش حكم موجودى ديگر مفروض بود مانند فرض اضعاف نامتناهى در رسم تناسب و نقطه نامتناهى در طلب مركز دائره بل خط نامتناهى در بيان موازات و غير آن اين است تمامى بحث برهان

408