فصل هژدهم در نسبت علم و ظن با يكديگر و رسمهاى لفظى چند كه در اين مواضع متداول باشد عادت چنان رفته است كه ختم مباحث برهانى ببيان نسبت علم و ظن با يكديگر كنند گوئيم علم و ظن متقابلانند بوجهى و اختلاف ايشان بوثاقت و اضطراب است و هر دو داخلند در تحت راى پس راى علم بود يا ظن و علم در اين موضع قسم تصديقى را مىخواهيم بانفراد چه تصور را با ظن نسبتى نبود و چون علم يقينى اعتقاد است به حكم ضرورى يا غير ضرورى يا اعتقاد بانك آن حكم بضرورت چنان است بر وجهى كه ممتنع الزوال بود و هر چه نه علم بود ظن بود پس ظن را اقسام بود يكى وجود اعتقاد اول با اعتقاد دوم تا جازم بود يا بى اعتقاد دوم تا جازم نبود و ليكن هر دو ممكن الزوال باشد و سبب آن بود كه آن حكم را نه بطريق علتش دانند و ديگر وجود اعتقادى ضد اعتقاد اول با اعتقاد بانك آن حكم بضرورت چنان است تا جازم بود يا بى آن اعتقاد تا جازم نبود و سيم وجود اعتقاد اول يا ضدش يا اعتقاد تجويز آنك متقابل آن حكم حق باشد و هر سه اشتراك دارند در آنك ممكن الزوال باشند بامكان قريب يا بعيد و به اين سبب جمله از قبيل ظنند و اول ظنى صادق است و دوم ظنى است با جهلى مركب و سيم ظنى است با جهلى بسيط و همچنانك علم اكتسابى باشد كه از سببى مقتضى وقوع علم حاصل آيد و باشد كه از غير سبب بود ظن نيز باشد كه از سببى مقتضى وقوع ظن بود و باشد كه نباشد و علم و ظن بيك چيز يك كس را در يك وقت جمع نتواند بود چه امتناع زوال و امكان زوال در يك موضوع جمع نتوانند آمد و همچنين دو ظن مختلف جمع نتواند بود چه هر طرف كه راجح بود ظن بان طرف حاصل بود و مرجوح مظنون نبود و اگر هر دو طرف متساوى بود حكم مشكوك بود نه مظنون و در اين موضع رسم چند چيز ايراد كرده اند هر چند موضع آن رسوم علوم ديگر باشد مانند طبيعى و اخلاق و آن اين است كه گويند ذهن قوت استعدادى است نفس را در

409