و دوم اقتضاء آن كند كه استعمال آن قضيه در آن علم مقتضى تخصيص آن مقدمه بود چنانك در مثال عدد و مساوات گفته ايم و مبادى عام يا به قوت استعمال كنند يا بفعل و اول مانند سلب و ايجاب بود در همه علوم كه از غايت وضوحش تصريح بان معهود نباشد مگر در تبكيتات كه بر وجه تشنيع تصريح كنند بان يعنى معاند انكار واضحات مىكند و استعمالش در علوم بر اين وجه بود كه فلان حكم ثابت بود يا نبود و همچنين اگر فلان نباشد لا فلان باشد و نگويند زيراك يك چيز ثابت و منتفى نتواند بود پس فائده آن تاكيد مقدمات و تكميل قياسات باشد و بنفس خود مقدمه مفرد نگيرند و آنچه بفعل استعمالش كنند آن را بان علم خاص گردانند يا بهر دو جزو چنانك مقدمه عام مذكور را چون به هندسه خاص گردانند گويند مقدار يا مشارك بود يا مباين چه شىء را به مقدار تخصص كرده اند و ثبوت و نفى را بمشاركت و مبانيت يا بموضوع تنها چنانك چيزهاى مساوى را با اعداد مساوى كنند و حال محمولش گفته آمد و آنچه از اين مبادى بالفعل استعمال كنند باشد كه در فاتحه علم ايراد كنند چنانك در هندسيات و باشد كه در اثناء مسائل آورند چنانك در طبيعيات و قومى حدود را كه در فواتح علوم ايراد كنند از جمله مبادى شمرند و بحقيقت از مبادى نبود چه مبادى مقدمات بود و حدود از قبيل مفردات بود و بر جمله آنچه در فواتح علوم وضع كنند سه صنف باشد صنف اول آنچه بهليت تنها وضع كنند و آن مبادى علم باشد و آن را مقدمات موضوعه خوانند و خالى نبود از آنك بنفس خود بين بود يا نبود و اول از اوليات و مجربات و امثال آن باشد و آن را اصول متعارفه و القضايا الواجب قبولها خوانند و مبادى علم مطلق از اين صنف بود و دوم يا چنان بود كه نفس متعلم در بدايت تعليم باسانى آن را اعتقاد كند اعتقادى ظنى يا تقليدى يا نه چنان بود و اول را اصول موضوعه خوانند

395