هشت كه نوعى از عدد باشد زوج است و گاه گويند فرد ناقص باشد و گاه گويند زوج الزوج ناقص باشد و در صورت اول حمل عرض ذاتى است بر معروض او و در صورت دوم بر نوعى از انواع معروض او و در صورت سيم بر عرضى ذاتى ديگر معروض او را و در صورت چهارم بر نوعى از انواع كه در تحت عرضى ديگر است معروض او را و محمولات در هر چهار صورت مشتمل بر عدد است كه جز در قضيه اول موضوع قضيه نيست بل در قضيه دوم جنس موضوع است و در سيوم معروضش و در چهارم معروض جنسش و جمله اين محمولات را در اين علم ذاتيات شمرند اين موضوعات را و اگر چه عرض ذاتى حقيقى محمول اول بيش نيست چه ديگران بتوسط موضوع او لاحق شده اند پس بسبب امرى اعمند و ليكن چون اين جمله را ذاتى خوانند او را به اولى قيد كنند و تحقيق معنى اولى بعد از اين بيان كنيم پس ذاتى به اين اعتبار يا محمولى بود كه در حد موضوع افتد و يا موضوع با جنسش يا معروضش يا معروض جنسش در حد او افتد و چون اين جمله مقومات موضوعند و اگر چه بيك معنى مقوم نيستند توان گفت كه موضوع يا يكى از مقوماتش در حد او افتد اما بايد كه معلوم باشد كه اين حكم بر اطلاق نبود مثلا اگر جنس موضوع قضيه در حد محمول افتد و آن جنس خارج بود از موضوع علم مانند كم كه از عدد عامتر است و از موضوع علم حساب خارج پس چون عرض ذاتى او بر عدد حمل كنند محمولى بود كه جنس موضوعش در حد وى افتاده باشد و مع ذلك بان اعتبار نكنند و امثال اين محمولات را در اين شمار نيارند چه از لحوق او به اين موضوع در اين علم انتفاعى نباشد مگر وقتى كه آن محمول را بموضوع صناعت مخصص گردانند يعنى لحقوقش بحصه نوعى كه موضوع صناعت است خاص كنند مثلا مساوات و مناسبت از اعراض ذاتى كم است چون در علم حساب بر عدد حمل كنند به همان معنى از آن فائده صورت نبندد

382