دو مقابل نيز متوسطى بود مانند نقصان و زيادت و مساوات عدد را و نقصان و مساوات و زيادت كم را و اگر چه بحقيقت اين تثليث از تقابل خواسته است و راجع با تقابل است و باشد كه لازم بود مانند ضحك به قوت انسان را و باشد كه نبود مانند ضحك بفعل او را و بر جمله لواحقى كه بر اطلاق يا بر وجه تقابل عارض چيزى باشد بحسب جوهر و طبيعت و ذات او وجودش در غير آن چيز محال بود آن را اعراض ذاتى آن چيز خوانند و چنانك بعد از اين معلوم شود حد هيچ كدام نتوان گفت تا ذكر موضوع در حد ايراد نكنند مثلا از ماهيت استقامت عبارت نتوان كرد تا خط كه معروض او باشد با او بهم ياد نكنند پس چون خواهند كه اين دو ذاتى را به اين هر دو مفهوم در يك رسم جمع كنند گويند ذاتى موضوع چيزهائى بود كه حد موضوع آن را يا حد آن موضوع را شامل باشد و چون هر علمى را موضوعى است كه در آن علم بحث از احوال آن كنند مانند عدد علم حساب را و علوم بحسب تباين موضوعات از يكديگر ممتازند چنانك بعد از اين ياد كنيم ذاتى بوجه دوم از آنچه گفتيم هم عامتر شود چه اعراض ذاتى موضوع هر علمى همچنانك بر آن موضوع محمول باشد بر انواعى كه در تحت اين موضوع باشد هم محمول باشد و بر آن تقدير حد عرض ذاتى شامل نفس موضوع قضيه نبود بل شامل جنس او باشد چنانك تساوى زواياى دو قائمه را چون بر مثلث متساوى الساقين حمل كنند حد اين محمول مشتمل بر اين موضوع نبود بل بر مثلث بود كه جنس اوست و همچنين از اعراض بعضى بر بعضى محمول باشد و بر انواعى كه در تحت بعضى باشد محمول باشد و بر آن تقدير حد محمول شامل موضوع نبود بل شامل معروض موضوع يا شامل معروض جنس موضوع بوده باشد مثلا در علم حساب عدد موضوع علم است و زوج و فرد عرض ذاتى اوست و ناقص و زايد و تام همچنين و در اين علم گاه گويند عدد زوج است و گاه گويند

381