مانند مشهورات حقيقى مطلق و محدود ظاهرى و مقارن تكذيب مانند وضعيات و خالى از هر دو مصادرات و على الجمله اين تاثيرات را مراتبى است و بعضى مواد مشترك است و مراتب چنان است كه اول تخييل است پس ترجيح پس ترويج و تسليم پس تحقيق و تخييل مطلوب است در شعريات و ترجيح در خطابيات و ترويج در مغالطات و تسليم در جدليات و تحقيق در برهانيات و هر قضيه كه افادت تحقيق كند بحسب اغلب در معرض تسليم و ترويج باشد و هر چه مقارن تسليم يا ترويجى بود لا محاله ترجيحى كرده باشد و هر چه اقتضاء ترجيحى كند بر تخييلى نيز مشتمل بود و اين احكام منعكس نشود يعنى واجب نبود كه هر چه بترويج و تسليم موصوف بود افادت تحقيق كند يا هر چه اقتضاء ترجيح كند بصدد ترويج و تسليم بود يا هر چه اقتضاء تخييل كند مستلزم تصديقى بود پس مواد شعريات از همه عامتر بود چه مواد برهانى و جدلى و ديگر اصناف در وى استعمال توان كرد بسبب اقتضاء تخييل نه بسبب اقتضاء تصديق و بعد از آن مواد خطابى پس مغالطى و جدلى و مواد برهانى از جمله خاصتر بود چه مواد خاص هيچ صنف از اصناف چهارگانه در برهانى استعمال نتوان كرد اين است وجه اشتراك مواد و اين حكم كلى نيست بل بحسب اغلب و اكثر است و الا مواد برهانى باشد كه مروج و مسلم نبود و بنوعى از تلطف و تدقيق در معرض تسليم و ترويج آيد و مواد جدل و مغالطه باشد كه اوهام عوام بان نرسد و البته در خطابت نيفتد و مواد همه اصناف باشد كه در شعريات نيفتد و از اقتضاء تخييل خالى بود و چون معلوم شد كه در هر صناعتى كدام اعتبار واجب است استعمال هر ماده بدان اعتبار دشوار نبود و مانعى نبود از آنك يك قضيه پنج اعتبار مختلف در اين پنج صناعت استعمال كنند و آنچه بعضى مهوسان گفته اند مواد برهان جمله صادق بود

349