هيات بى براهين طبيعى مفيد يقين نتواند بود چه افادت انيت تنها كنند نه افادت لميت و روشن شد كه اطلاق اسم برهان بر لمى و انى بتشكيك باشد و به اين سبب برهان مطلق لمى را گويند و كيفيت وقوع اسباب در حدود وسطى براهين بتفصيل در فصلى مفرد و عقب اين فصل ياد كنيم انشاء الله تعالى فصل ششم در كيفيت وقوع اصناف علل در حدود وسطى براهين علتى كه در حد اوسط افتد بايد كه در سببيت كامل بود يعنى در وجود مستلزم معلول بود تا اقتضاء ثبوت نتيجه كند و بايد كه عليت او واضح بود به خود يا بانچه متمم عليت او بود چنانك گفته آمد تا در ذهن هم مستلزم معلول باشد و چون چنين بود وقوع هر يكى از علل كه به اين صفت باشد كافى بود از جهت اشتمالش بر ديگر علل به قوت چنانك گفته ايم چه فاعل بى قابل فاعل تام نبود و قابل بى فاعل قابل بالفعل نبود و فعل را اگر غايتى نبود فاعليت فاعل صورت نبندد و حصول غايت دال بود بر حصول ديگر علل پس هر يكى از علل بالفعل قايم مقام باقى علل باشد و از اينجا معلوم شود كه برهان بر يك مطلوب بحقيقت عايد با ايراد يك علت باشد كه مشتمل بود بر همه علل اما بحسب ظاهر باشد كه براهين بسيار بود بحسب اختلاف علل مثال وقوع علت فاعلى در اوسط بيان خسوف بتوسط ارضى و مثال وقوع علت صورى بيان مساوات دو مثلث كه دو ضلع و زاويه متخلل ميان هر دو متساوى باشند در هر دو و هر يكى با نظير خويش بتطبيق و مثال وقوع علت مادى بيان وجود اصبع زائده بوجود ماده مستعد قبول صورت و مثال علت وقوع موضوعى بيان ضرورت موت بامتناع دوام اعتدال قسرى در اركان كه موضوع حيات و موتند و مثال علت غائى بيان نفع

367