و ممكن در اين طبقات بمعنى ممكن عام بود و هر چه در يك طبقه افتاده باشد متلازم باشند و با طبقه مقابل خود اقتسام احتمالات كنند باسرها و مقابل هر طبقه عامتر بود از دو طبقه ديگر و هميشه عام لازم خاص بود اما منعكس نشود و ايراد آن مسائل و امثال آن با ضبط قواعد گذشته آسان بود و از تفصيل مستغنى و الله تعالى اعلم فصل هشتم در تناقض موجهات در فن اول از اين مقالت معنى تناقض و تحقيق آن در محصورات و شخصيات بيان كرده ايم و در شرايط هشتگانه تناقض ذكر زمان رفته است اكنون مىگوييم در قضاياى كلى و خصوصا غير ضرورى تعيليسين زمان حكم در اشخاص متعذر بود چه ممكن بود كه حكم بر هر شخصى در زمانى ديگر بود و به اين سبب دو كلى متضاد در مطلقات گاه بود كه بر صدق جمع آيند چنانك گوئى همه مردمان متنفسند و هيچ مردم متنفس نيست و نيز بعضى اشخاص واقع در زمان استقبال بود و اوقات حصول حكم بل تعيين حصولش بان اعتبار متعين نبود پس همچنانك در شخصيات چون حكم مقيد بود بزمانى معين در نقيضش سلب وجود حكم مىكند در آن زمان در تناقض موجهات بجاى اعتبار زمان رفع جهت قضيه بايد كرد تا تناقض حاصل آيد و بر اين قاعده نقيض بالضروره ليس بالضروره بود و نقيض بالامكان ليس بالامكان و نقيض بالاطلاق ليس بالاطلاق و بر اين قياس چه هر جهتى با رفع خود بهم اقتسام همه احتمالات كنند و اين قدر در تناقض موجهات كافى بود الا آنك بايد معلوم بود كه رفع جهت گاه بود كه مساوى جهتى ديگر باشد و آن آنجا بود كه در جهت اقتسام همه احتمالات كرده باشند بى تداخلى مانند ضرورى و

154