اين بزرگان قول به وجوب عينى را در زمان غيبت از احدى نه از سابقين و نه از معاصرين خود نقل نكرده‌اند ؛ و تا به زمان محقق و علامه ، اصول و كتب اصحاب ائمهء معصومين و مصنفات و مؤلفات ساير سابقين در ميان بوده ؛ چه جاى زمان پيشتر ؛ و صدوق خود در اوّل كتاب لا يحضره الفقيه بعد از اخبار به آن كه آن چه در آن كتاب آورده ، حجت ميانه او و خدا است ، به اين مضمون گفته كه جميع آن چه در اين كتاب است ، مستخرج است از كتب مشهوره كه محل اعتماد و مرجع و مدار است ؛ مثل كتاب حريز بن عبد اللَّه سجستانى از معارف اصحاب حضرت صادق عليه السّلام و كتاب عبيد اللَّه بن على حلبى از ثقات اعاظم حضرت صادق عليه السّلام و كتب على بن مهزيار اهوازى و كتب حسين بن سعيد هر دو از اكابر ثقات اصحاب حضرت رضا و جواد و هادى عليهم السّلام و نوادر احمد بن محمد بن عيسى از ثقات جليل القدر اصحاب حضرت رضا و جواد و هادى عليهم السّلام و نوادر محمد بن أبى عمير از اجلَّه ثقات صحيح الروايهء حضرت رضا و جواد عليهم السّلام و كتاب نوادر الحكمة محمد بن احمد بن يحيى بن عمران اشعرى از ثقات اصحاب حديث ، و كتاب الرحمة سعد بن عبد اللَّه از مشايخ ثقهء عظيم الشأن على بن بابويه و كتب محاسن احمد بن أبى عبد اللَّه برقى از ثقات اصحاب حديث و رسالهء پدرش على بن بابويه از ثقات مشايخ و جامع شيخش محمد بن حسن بن وليد از مشايخ ثقهء عظيم القدر و غير اينها از اصول و مصنفاتى كه طرق روايتش به آنها معروف است ، در فهرست كتابهايى كه روايت از مشايخ و پيشينيانش به او رسيده . [1] تا اين جا بود مضمون كلام صدوق سواى تعريفات صاحبان كتاب .
و شيخ طوسى در آخر تهذيب و استبصار ذكر كرده كه احاديث اين دو كتاب را همه از كتب و اصول اصحاب ائمه و مصنفات مشايخ اماميه روايت نموده ؛ و خصوص آخر استبصار گفته كه كتاب تهذيب مشتمل است بر جميع احاديث فقه از متفق عليه و مختلف فيه و كتاب نهايه مشتمل است بر مجرد فتواها در جميع فقه و ذكر جميع آنچه روايت شده در آن بر وجهى كه حجمش كم است و فايده اش بسيار ؛ و استبصار مشتمل است بر جميع آن چه روايت شده از اخبار مختلفه ؛ و در اوايل مبسوط گفته كه من پيش از اين تأليف نمودم كتاب نهايه را و ذكر كردم در آن ، جميع آن چه روايت كرده بودند آن را اصحاب ما در مصنفاتشان و اصول آنها از مسايل ، و متفرق آورده بودند در كتابهاشان ، بلكه ذكر كردم همهء آن يا اكثرش به همان الفاظ كه منقول از ايشان بود . تا اين جا بود مضمون كلام شيخ طوسى .
و ابن ادريس كه از جمله قايلين به حرمت نماز جمعه است ، در آخر كتاب سراير از كتب و اصول جمعى از اصحاب ائمه معصومين عليهم السّلام و همچنين از مصنفات و مؤلفات سابقين

[1] من لا يحضره الفقيه ، ج 1 ، ص 1

383