مخفى نماند كه اگر ترغيب و توبيخ آن حضرت محمول باشد بر امر به گزاردن شيعيان در آن زمان نماز جمعه را با يكديگر نه با مخالفين ، پس منافى كلام سابق اوست كه در سبب نماز جمعه نكردن گفته تقيهء شديد و بيم هلاك بود ؛ چنان كه ظاهر است ؛ و اگر محمول باشد بر امر بگزاردن با مخالفين ، پس به كار او كه قايل به وجوب عينى در زمان غيبت است ، نخواهد آمد ؛ و احيانا كه ادعاى ترغيب و توبيخ قياس به خصوص زمان غيبت نمايد ، محض دعوى بىصورت خواهد بود ، چنان كه بر اهل خبرت روشن است . و در فصل سيوم رساله ، جواب آنچه را يابنده حواله كرده ، مذكور است در طى بيان روايت زراره و عبد الملك برادرش فارجع اليه .
ديگر گفته :
در بعضى زمانها كه شيعيان را قوتى بود ، چون زمان پادشاهان ديالمه و حكام بنى دبيس و بنى حمدان و سلاطين طبرستان و غيرهم ، ظاهر حال آن است كه علماى شيعه نماز جمعه مىكرده باشند ؛ اما در جايى مذكور نشده كه مىكردند يا نمىكردند ؛ انتهى .
پوشيده نماند كه هرگاه بزرگان علماى اهل بيت مثل شيخ طوسى و محقق و علامه حلَّى و شيخ شهيد و شيخ مقداد و ابن ادريس و غيرهم همگى شهادت داده باشند كه از زمان رسول خدا صلَّى اللَّه عليه و إله تا زمان ايشان به غير از نبى و خلفا هيچ كس از رعيت نكرده‌اند ؛ چنان كه در اين رساله بهرى شامل از كلام هر يك از اين بزرگان مرقوم شده و در كتاب مستمسك الشيعه [1] نيز قدرى اشمل تحرير يافته ، و بر هر كه اطلاعى بر اقوال و اعمال مقتدايان و پيشينيان شيعه اثنا عشريه دارد ، ظاهر است كه در هيچ وقتى از اوقات پيش از عصر شيخ زين الدين كسى به وجوب عينى نماز جمعه در زمان [ غيبت ] قايل نشده و گزاردنش هرگز در ميان ايشان معمول نبوده ، پس محقق شد كه آن چه حضرت آخندى گفته كه در جايى مذكور نشده كه مىكردند يا نمىكردند ، محض خلاف و خلاف محض است .
ديگر گفته :
چون از علماى شيعه نماز جمعه علانيه بر طرف شد ، بنابر تقيه مذكوره ، و مدتها بر اين گذشت ، و شيعه و سنى در اكثر بلاد اسلام با هم مخلوط بودند ، و چون مذهب اكثر سنىها اين است كه نماز جمعه بىرخصت خليفه و پادشاه درست نيست و شيعيان ديدند كه مدتها است كه نماز جمعه به ظاهر متروك است ، اشتراط رخصت خليفه از سنيان به شيعيان سرايت كرد و جمعى از شيعيان نيز به اين قايل شدند كه

[1] به طور طبيعى بايد اين كتاب از مؤلف باشد ، اما در ذريعه يادى از آن نشده است .

364