جمعه مطلقا بسيار دشوار است ، چه جاى وقتى كه به عنوان وجوب عينى باشد .
و بر واقفان احوال و آثار ائمهء معصومين - صلوات اللَّه عليهم اجمعين - معلوم است كه حضرات ائمه عليهم السّلام بنابر آن كه سلطنت ظاهر نداشتند ، هرگز نماز جمعه نمىكردند ؛ مگر چندى حضرت امير و امام حسن عليهما السّلام در اوانى كه سلطنت ظاهر داشتند . و وقتى كه بر سبيل تقيّه به جمعهء مخالفين مىرفته‌اند ، يا بيشتر نماز ظهر در منزل خود مىكرده‌اند يا آن كه بعد از سلام پيش نماز ، بلا فاصله بر مىخاسته‌اند و دو ركعت نماز ديگر به واسطهء اتمام ظهر مىكرده‌اند و اصحاب خود را نيز به اين طريق تعليم مىفرموده‌اند . و احاديث در اين باب بسيار است چنان كه در تهذيب روايت شده از ابوبكر حضرمى كه گفته : قلت لأبى جعفر عليه السّلام :
كيف يصنع يوم الجمعة ؟ قال : كيف تصنع أنت ؟ قلت : أصلَّى فى منزلى ثم أخرج فأصلَّى معهم . قال : كذلك أصنع أنا ؛ يعنى گفتم به ابى جعفر كه امام محمد باقر عليه السّلام باشد كه ، چه مىكنى روز جمعه ؟ آن حضرت فرمود : تو چه مىكنى ؟ من گفتم : نماز مىگزارم در منزلم ، بعد از آن نماز مىگزارم با مخالفين . آن حضرت فرمود : من نيز چنين مىكنم .
و هم در تهذيب روايت شده از امام جعفر صادق عليه السّلام كه فرموده : فى كتاب علىّ عليه السّلام : إذا صلَّوا الجمعة فى وقت ، فصلَّوا معهم و لا تقومنّ من مقعدك حتى تصلَّى ركعتين آخرتين ؛ يعنى در كتاب حضرت امير المؤمنين على بن ابى طالب عليه السّلام مذكور است كه ، هرگاه نماز جمعه گزارند مخالفين در وقتش ، پس بگذاريد با آنها نماز را و مخيز از جايت و به جاى ديگر مرو تا آن كه بگزارى دو ركعت آخر را .
قال « اين بود عمدهء دلايلى كه ايشان اقامت نموده‌اند » تا آنجا كه گفته « تا آن كه بگزارى دو ركعت آخر را » . اقول : كسى كه از روى انصاف بىشايبهء غرض و اعتساف ، اخبار صحيحهء صريحه ائمهء معصومين عليهم السّلام را كه در باب نماز جمعه واقع شده تأمّل كند و اختلال دعوى اجماعات بعضى از علما را كه در ترك اين فريضه به دعوى اجماع ايشان متمسك مىشوند مطلع گردد ، در جايى كه منشأ اشتباه به حسب ظاهر نداشته باشند ، و منشأ اشتباه ايشان را در دعوى عدم وجوب عينى ملاحظه نمايد و وصيت به حفظ احاديث و آثار در كلام حجج كه غرض از آن عمل به مضمون آن اخبار است ملاحظه نمايد ، مىداند كه جرأت را آن كس دارد كه عمل كرده به دعوى اجماعى كه حجتش را نه عقل دلالت دارد و نه نقل ، نه آن كس كه عمل كرده به اخبارى كه جمعى از بزرگان شيعه نقل كرده‌اند . و آنچه در باب تقيه كردن ائمه مذكور شده و امر كردن ايشان شيعيان را به تقيه در وقتى كه معنى تقاضاى آن كند ، مسلَّم است .
و گاه بوده كه بعد از سلام پيش نماز ، چهار ركعت به يك سلام مىگزارده‌اند ؛ چنان كه در

299