خوانسارى بود . پس از آن به ديار هند رفت ؛ سپس برگشته به ايروان رفت ، اما شهرتش در اصفهان بالا گرفت تا آن كه در اوائل دولت سلطان زمان ما - شاه سليمان - به عنوان مدرس مدرسهء مادر - مدرسهء جده - تعيين شد . پس از آن ، از مدرّسى كناره گرفت به دلايلى كه جاى بيانش اينجا نيست ، به حج رفت . سپس به شيراز برگشته ، مدتى در آنجا ماند تا آن كه در سال 1085 درگذشت . داستانهاى زندگى وى شگفت و طولانى است . خداوند ما و او و ساير مؤمنان را ببخشايد ! افندى سپس دربارهء تأليفات او مىنويسد : وى رساله‌اى در منع از اقامهء نماز جمعه در عصر غيبت به فارسى نوشت و در انتهايش نقدى هم بر محمد باقر خراسانى - محقق سبزوارى - نگاشت كه در حقيقت رسالهء مستقلى است . مولا محمد گيلانى مشهور به ملا محمد سراب نقد تندى بر رسالهء فارسى او نگاشته است . ( هر سه در اين مجموعه چاپ شده است ) وى تفسير قرآنى هم به فارسى نوشت كه براى ما جالب نيامد . [1] ديوانى هم دارد كه اشعار فارسى آن لطيف است . رساله‌اى هم در امامت با عنوان سفينة النجاة نگاشت كه آن را در هند تأليف كرده است . افندى مىافزايد : از آنجايى كه اين مرد در ايران و هند شهرت دارد ، من شرح حال وى را نوشتم ، اما وى را رتبت علماى انجاب را نداشت و اولى چنان است كه وى را در زمرهء شاعران آوريم ، زيرا انصاف آن است كه وى ملك الشعراء بلكه اساس و رئيس آنان بود . شعر فارسى او از لطيفترين ، رقيقترين و متعادلترين اشعار است ( فإنّ شعره الفارسى من ألطف الأشعار و أرقها و أعدلها ) . [2] به جز شرح حالهايى كه گذشت ، شمارى ديگر نيز از وى در آثار خويش ياد كرده‌اند . [3] اما دربارهء ديوان وى بايد گفت كه از اين اثر نسخه هاى فراوانى بر جاى مانده است . شيخ آقا بزرگ ذيل عنوان ديوان تجلَّى شيرازى شرح حال مختصر وى را بر اساس مطالب افندى آورده و افزوده است : وى در هند فرزندان على مردان خان را تعليم مىداد . پس از آن به ايران آمد و در فقه و كلام و تفسير كتابهايى نوشت و در 1085 يا 1088 درگذشت . [4] به رقم تصريح افندى به اين كه تجلى در شيراز و آن هم در سال 1085 در گذشته ، در فهرست مجلس پس از معرفى ديوان وى آمده است كه وى به ضبط ، در قم ، پس از برگشتن از هند به

[1] آقا بزرگ تفسير وى را ياد كرده اما نسخه‌اى معرفى نكرده است . بنگريد : ذريعه ، ج 4 ، ص 267
[2] رياض العلماء ، ج 4 ، صص 95 - 96
[3] از آن جمله سخن سرايان فارس ( تهران ، 1338 ) ج 2 ، ص 12 ( به نقل از روز روشن و ذريعه ) فارسنامهء ناصرى ، ( تهران ، 1367 ) ، ج 2 ، ص 1249 و نيز بنگريد : فرهنگ سخنوران ، ( تهران ، 1368 ) ج 2 ، ص 180 - 181
[4] ذريعه ، ج 9 ، ص 167

215