بر اين تقدير ، آيات بىفايده خواهند بود ، ؛ زيرا كه عمل به آيات جايز نباشد ، مگر بعد از آنى كه از اجماع علم به مدلول آن به هم رسيده باشد . پس آيات بر اين تقدير ، مفيد علم نباشند ، بىفايده و بىحاصل باشند ، زيرا كه تحصيل حاصل محال است .
بلكه بر اين تقدير بر مصنّف رساله لازم مىآيد كه او را در هيچ مسألهء فقهى دليلى نباشد ، مگر كه دليل آن خطاب وضعى باشد ؛ و اين به غايت كم است ؛ زيرا كه خطابات قرآنى را مخصوص موجودين زمان خطاب مىداند و هيچ امر و نهى را حجّت نمىداند ، مگر اين كه مدلولش اجماعى باشد ؛ و در بحث اجماع دانستى كه طريق معرفت اجماع مسدود است و آن چه اصوليين طريق معرفت اجماع مىدانسته‌اند ، صورتى ندارد و احاديث كتب اربعه را اخبار آحاد مىداند و عمل به خبر واحد جايز نمىداند . پس ، از آن چه گفتيم لازم آمد كه مصنّف رساله را در مسايل فقه دليلى نباشد ، مگر بر سبيل ندرت .
قال المصنف : البحث الثانى آن كه لفظ « إذا » از ادوات عموم نيست و اقتضاى كليّت مدخول خود نمىكند ؛ پس آيهء مزبوره عام در جميع اوقات نبوده باشد . اگر كسى گويد پس چه مىگويند در آيه : * ( إِذا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا ) * ، بر شما لازم آيد كه به يك وضو در مدت العمر با تخلل احداث نماز توان گذارد و اين خلاف اجماع است ، جواب آن است كه اذا در اين آيه به دليل همين اجماع بر خلاف معنى حقيقى ، مجازا به معنى كلَّما مستعمل شده است ؛ و چون در آيهء جمعه اجماعى نيست كه موجب عدول از معنى حقيقى باشد ، همان به معنى خود باقى خواهد بود . انتهى كلامه .
اقول : بدان كه « اذا » گاه استعمال كرده مىشود مثل إذ در زمان ماضى مثل قول الله تعالى : * ( حَتَّى إِذا بَلَغَ بَيْنَ السَّدَّيْنِ ) * ، [1] و غير آن از آيات . و گاه استعمال كرده مىشود در زمان مستقبل كه به اعتقاد متكلَّم وقوع حدث در آن زمان قطعى باشد ، و اين در كلام حق تعالى بسيار است ، مثل : * ( إِذا وَقَعَتِ الْواقِعَةُ ) * و * ( إِذَا الشَّمْسُ كُوِّرَتْ ) * ؛ و غير آن از آيات . و گاه استعمال كرده مىشود از براى استمرار و در زمان مستقبل مثل قول حق تعالى : * ( وَإِذا قِيلَ لَهُمْ لا تُفْسِدُوا فِي الأَرْضِ قالُوا ) * ، [2] يعنى اين عادت مستمرهء ايشان است . و گاه استعمال كرده مىشود به معنى متى ، و در اين صورت افادهء عموم مىكند و اذا كه در آيات احكام واقع است ، از اين قبيل است و مفيد عموم است ، مثل قول اللَّه تعالى : * ( إِذا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرافِقِ ) * ؛ [3] و قوله : * ( وَإِذا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا ) * ، [4] و قوله : * ( فَإِذا قَضَيْتُمُ الصَّلاةَ فَاذْكُرُوا الله ) * ؛ [5] و قوله :

[1] كهف ، 93
[2] بقره ، 11
[3] مائده ، 6
[4] نساء ، 86
[5] نساء ، 103

645