كتاب كه در طبقهء اخيرند و مسمّى به مجتهد و مكنّى به ابى جعفرند ، [1] در امانت و صيانت و ديانت به مرتبه‌اى مشهور و معروفند كه عقل به حسب عادت تجويز اتفاق ايشان بر كذب نمىكند ؛ و بنابر اين است كه احاديث نماز جمعه را ما متواتر معنوى مىدانيم ، و چون [ صاحب ] رساله تجويز اتفاق اين سه ديندار بر كذب مىنمايد و احتمال اين را مىدهد كه ايشان با هم اتفاق نموده ، احاديث كتب خود را وضع كرده باشند ، بنابر اين احاديث جمعه را متواتر نمىداند ، ذلك ظنّ الذين لا يوقنون .
و اگر كسى اعتراض كند كه عدد معتبر در تواتر زياده از سه است ، و علمى كه از خبر اين سه كس حاصل مىشود ، نه از جهت اين است كه متواتر است ، بلكه از جهت قراين احوال است و خبر واحد محفوف به قرينه نيز افادهء علم مىكند ، در جواب مىگوييم كه بر تقدير تسليم ، عرض ما اين است كه بيان كنيم كه خبر اين سه كس افادهء علم مىكند و از اين مضايقه نداريم كه خبر ايشان را خبر واحد محفوف به قرينه گويند و خبر متواتر نگويند .
و بدان كه در تواتر شرط است كه آنچه اخبار از آن واقع مىشود محسوس باشد كه اگر محسوس نباشد و عقلى و نظرى باشد ، متواتر نشود و علم از آن حاصل نگردد و اگر چه ناقلانش بسيار باشند .
فصل دوم در بيان خبر واحد چون خبر متواتر را دانستى پس بدان كه هر خبرى كه متواتر نباشد آن را خبر واحد مىگويند ، اگر چه صد كس آن را روايت نموده باشند و بدان كه خبر واحد كه راويش ثقه و معتمد باشد ، بدان عمل مىتوان نمود و دليل بر اين ، قول حق سبحانه و تعالى است : * ( فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَلِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ ) * ؛ [2] و مضمون آيه اين است كه چرا از هر فرقه طايفه‌اى نمىروند كه در دين فقيه و دانا شوند و چون برگردند بيم نمايند و بترسانند قوم خود را شايد كه ايشان حذر نمايند . و طايفه را بر جماعت اندك كه از قول ايشان علم حاصل نشود ، اطلاق مىكنند . [3] پس از اين آيه فهميده مىشود كه هرگاه طايفه‌اى از طلب علم رجوع نمايند ، و قوم خود را از واجب و حرام خبر نمايند و از ترك واجب و فعل حرام بترسانند ، بر ايشان لازم باشد كه بترسند و به واجب عمل نمايند و از حرام اجتناب كنند و بر تقديرى كه « طايفه » موضوع

[1] ابو جعفر محمد بن يعقوب كلينى ( م 329 ) ، ابو جعفر محمد بن على معروف به شيخ صدوق ( م 381 ) ، و ابو جعفر محمد بن حسن مشهور به شيخ طوسى ( م 460 ) .
[2] توبه ، 122
[3] دربارهء استدلال به اين آيه بنگريد : العدة ، ج 1 ، ص 108

620