پس قطع نظر از ثبوت اجماع بر سقوط وجوب عينى در زمان غيبت ، حكم به زوال امر ثابت بالاتفاق متيقن الثبوت بى دليل قطعى صحيح نخواهد . و بعد از اين ضعف دليل آنها معلوم خواهد شد إن شاء اللَّه ؛ پس صواب ، بقاى آن است در زمان غيبت بر همان نحوى كه در زمان حضور معصوم بود ، چنان كه ظاهر است .
اكنون بعد از رعايت جانب انصاف و سلب اغراض ناشى از حبّ جاه و رياست كه اعظم مكايد است ، ظاهر مىشود كه احتياط و سلامت روى و برىء الذمّه بودن از روى يقين همگى در ترك نماز جمعه است در زمان غيبت امام ( عج ) .
فصل : تنبيه بر حجّت بودن اجماع بر عقلا پوشيده نيست كه اگر اين چنين امر عظيمى كه در هر هفته همه كس مكلف به كردنش باشد واجب عينى مىبود ، بر علما و فقهاى پيشين كه زمان ايشان به زمان معصوم نزديكتر بود ، مخفى نمىماند . خصوص تا به حدى كه دعوى اجماع بر خلافش كنند و شهادت دهند كه از زمان پيغمبر تا زمان ما در هيچ وقت نماز جمعه را كسى نكرده است سواى پيغمبر و خلفا و آن كسانى كه تعيين مىشده‌اند از جانب ايشان از براى امامت نماز جمعه ، با آن كه همواره همّتشان در اقتداى به طريق رسول خدا و ائمهء هدى معروف بود و در هر باب نهايت بذل جهد مىكردند و هر چه از اخبار و آثار ائمهء معصومين عليهم السّلام تا به حال در ميان است همه از بركت سعى و كوشش ايشان بوده و هست ؛ و فى الواقع هرگاه آن چه اين بزرگان دين ما در اين باب از اجماع و اتفاق نقل كرده باشند ، محل اعتماد مىتوان كرد و از كجا راه به طريقهء ائمهء معصومين عليهم السّلام مىتوان برد و چگونه علم به خصوصيات دين و مذهب به هم مىتوان رسانيد ، چه همه از ايشان يا امثال ايشان به ما رسيده است ، چنان كه ظاهر است بر هر كه نصيبى از نور انصاف و درستى شعور و راستى فكر دارد . پس روشن شد كه سخن ايشان در اين باب سند است و مخالفت اجماع جايز نيست به اتفاق .
قال صاحب الرساله : « بعد از رعايت جانب انصاف » تا آن جا كه گفته « مخالفت اجماع جايز نيست به اتفاق » اقول : حجّيت اجماع نزد علماى شيعه به اعتبار علم به دخول معصوم است ؛ علم به هم رسانيدن كه اجماع چنين در زمان غيبت امام عليه السّلام متحقق شده است ، متعذّر است و اگر اين اجماع در زمان ظهور متحقق شده بود ، علمايى كه به آن زمان اقرب بودند به اطلاع آنها احق بودند به آن كه از كلام اكثر ايشان يا همه ايشان چنان كه بعضى از علماى كرام گفته‌اند ، وجوب عينى ظاهر مىشود . و ظاهر اين است كه چون در زمان حضرت رسول خدا صلَّى اللَّه عليه و آله و امير المؤمنين عليه السّلام تعيين حكام مىشد ، اكثر اوقات نماز جمعه را ايشان مىگزاردند و گاه همچنان كه بعضى گفته‌اند ،

247