الكافى ، بعد تمهيد مقدمات و أصول عرفانية المأخوذة من أكابر الموحدين : إن الموجودات هى كلمات الله ، كما قال تعالى « لَوْ كانَ الْبَحْرُ مِداداً . . . » إلى آخر ما قال فى سورة « الكهف » و قال فى حق عيسى ، عليه السلام : « وَكَلِمَتُه ُ أَلْقاها إِلى مَرْيَمَ . » سپس به بيان اين اصل مىپردازد كه هر موجودى كلمه و اسمى است و هر موجودى حىّ است از جهت سريان حيات در جميع مراتب وجود و افراد انواع مختلفه از موجودات نطقى و لسانى مخصوص به خود دارند و وجود مطلق سارى در اعيان امكانيه مادة المواد حقايق امكانيه است و آن چه كه در خارج تحقق دارد سنخ وجود است ، اگر چه وجود امكانى وجودى ظلَّى است . صدر الحكماء بعد از بيان اصول و قواعد مسلمه ، و نيز بيان اين حقيقت كه صادر اول عقل است - موافقا لما ورد فى الأحاديث الإمامية و غير هم من أنّ الله عزّ و جلّ خلق العقل و هو أوّل خلق من الرّوحانيّين عن يمين العرش - و اينكه اعتقاد به صادر اول بودن عقل منافات ندارد با آن چه كه گفتيم أوّل ما ينشأ من الحق هو الوجود المطلق الذى ليس عمومه و شموله على سبيل الكلية و الاشتراك ، بلكه سريان و ظهور اين فيض مطلق سريان و ظهور مجهول الكنه و الحقيقة است ، كه لا يعرفه إلا المنسلخين عن هياكل البشرية ، آن گاه ، بين قول كسانى كه عقل اول را نخستين جلوهء حق دانسته‌اند ، و آنهايى كه فيض سارى و وجود منبسط را صادر اول مىدانند ، جمع كرده است . شايد حق با او باشد چه آن كه ماهيت در عقل اول امرى عقلى است ، زيرا عقل اول بسيط است ، غاية البساطة . و عقل اول هر چند نسبت به علت خود مركب و وحدت آن عددى است ، نسبت به موجوداتى كه فيض وجود از اين هيكل توحيد به ما سوى مىرسد وحدت آن اطلاقى است .
ديگر آن كه وحدت وجود منبسط و فيض مقدس نيز نسبت به مرتبهء الوهيت ، از آن جهت كه انحطاط از مقام وجود صرف صرف دارد عددى است و اطلاق و تقييد از امور نسبى است اگر چه مطلق حقيقى واجب الوجود ، و مقيد واقعى حقايق منغمره در دار ماده و استعداد است .
ديگر آن كه نمىتوان قايل شد كه مرتبهء تعين وجود به اسم « الله » ، يعنى مقام الوهيت ، علت وجود منبسط و وجود منبسط سبب عقل اول است . چه آن كه فيض مقدس از جهت اطلاق با عقل عقل و با نفس نفس و با مجرد مجرد و با مادى مادى

مقدمة الآشتياني 144