كثرات نيز حكمى دارد . چه آن كه اين حقيقت سارى ظاهر در اشياست به نفس ظهور حق زيرا حقيقت وجود از حقايق ارساليه است و سريان در اشيا دارد و « نفس رحمانى » از آن جهت كه متنزل از غيب وجود است ، متعلق اراده و مشيت و علم فعلى حق است . اين حقيقت ساريه و رحمت واسعهء الهيه در مرتبهء فعل نفس علم و اراده و مشيّت فعليه مىباشد و مسبوق الوجود است به علم و اراده و قدرت و ديگر صفات عامهء وجود . اين حقيقت مرسله و مطلقه ، كه ظل وجود حق است ، از جهتى عين وجود مطلق عارى از قيد اطلاق است و از جهت سريان و ظهور در مظاهر مقيده عين مقيدات است كه از آنها به « اثر » تعبير كرده‌اند . و از جهت آن كه نفس ظهور حق است و ظهور الشيء بجهة الإطلاق عين شيء است ، احكام غيريت مغلوب احكام وحدت است . و از آن جا كه سارى در كليهء كثرات است ، يعنى از جهت سريان اطلاقى ، در مراتب صعود و نزول قبول قيود نمايد و معروض معانى ماهويهء سرابيه گردد : در عقل عقل و در نفس نفس است و در هر شيء كه ظاهر گردد عين آن شيء است از جهت قبول حدود ، و غير آن شيء است از جهت اطلاق و الله من ورائهما محيط . و در لسان شرع بر « وجود منبسط » و مشيّت و ارادهء فعليه و رحمت واسعهء الهيه و « حقّ مخلوق به » و « قيّوميت ظليه » و « حقيقت محمديه » و علويه « هباء » اطلاق گرديده . و نيز بر اين حقيقت ، كه خمير مايهء مخلوقات است ، « مادة المواد » و « حقيقة الحقائق » نيز اطلاق كرده‌اند . سريان عشق و حب در مرتبهء فعل ظهور لازم اين حقيقت است . و در كلام الهى به اين حقيقت اشارت رفته است كه « أَ لَمْ تَرَ إِلى رَبِّكَ كَيْفَ مَدَّ الظِّلَّ وَلَوْ شاءَ لَجَعَلَه ُ ساكِناً ثُمَّ جَعَلْنَا الشَّمْسَ عَلَيْه ِ دَلِيلًا . » مخاطب به خطاب مبرم حق در اين كريمهء مباركه حضرت ختمى مرتبت است و « ربّ » آن حضرت تعين اول است و اوست ، عليه و آله السلام و التحية ، كه حق را متجلى به وصف اطلاق در موجودات مشاهده مىنمايد . و كسى مىتواند مخاطب به اين خطاب باشد كه بين او و شمس الشموس عوالم غيب و شهود فاصله موجود نباشد :
« أَلا إِنَّهُمْ فى مِرْيَةٍ من لِقاءِ رَبِّهِمْ أَلا إِنَّه ُ بِكُلِّ شَيْءٍ مُحِيطٌ . » اين وجود عام جامع جميع اسماء و صفات الهيه است به نحو ظليت و در مقام ظهور و مظهر تفاصيل اسماء الهيه وجود عام و فيض مقدس و وجود منبسط است . از آن جا كه كليهء صفات الهيه در اين حقيقت مطلقه ظاهر گرديده است و اين حقيقت مظهر تام حقيقت وجود ، يعنى

مقدمة الآشتياني 137