* ( وَيَكُونَ الدِّينُ ) * و تا باشد پرستش و طاعت خالص * ( لِلَّه ) * مر خداى را كه شيطان را اصلا در آن نصيبى نباشد * ( فَإِنِ انْتَهَوْا ) * پس اگر باز ايستند مشركان از كفر * ( فَلا عُدْوانَ ) * پس هيچ ستمكارى نيست يعنى ستم مكنيد و تعدى منمائيد بر باز ايستادگان از شرك زيرا كه مستحسن نيست آنكه ظلم و تعدى كنند * ( إِلَّا عَلَى الظَّالِمِينَ ) * مگر بر ستمكاران مراد بعد و ان عقوبتست پس وضع علت شده در موضع حكم و نام نهاده شده جزاى ظلم باسم ظلم به جهت مشاكلت و مزاوجت كقوله تعالى فَمَنِ اعْتَدى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْه و قوله جَزاءُ سَيِّئَةٍ بِمِثْلِها و يا معنى آنست كه اگر متعرض منتهيان شويد ظالمان باشيد و امر بر شما منعكس گردد وفاء اولى براى تعقيب است و ثانيه براى جزا در مجمع آورده كه اين آيه ناسخ آيهء اوليست كه متضمن نهى بود از قتال در مسجد تا آنكه ايشان در آن ابتدا بقتال كنند و بنا بر آنكه ما ذكر كرديم از ابن عباس كه آيهء اولى منسوخ نباشد بلكه مراد از آن نهى باشد از قتال با صبيان و نساء چنان كه مذكور شد پس اين آيه ناسخ آن نباشد و نزد بعضى معنى آنست كه چون ايشان ابتدا بقتال كنند در حرم واجبست بر شما مقاتله با ايشان تا كفر زايل شود و ميشايد معنى * ( فَإِنِ انْتَهَوْا ) * اين باشد كه اگر ايشان باز ايستند از قتال شما نيز باز ايستيد و اگر باز نايستند با ايشان كارزار كنيد كه عدوان يعنى قتل نباشد * ( إِلَّا عَلَى الظَّالِمِينَ ) * و حق آنست كه مراد حق تعالى در اين آيه اين باشد كه مشركان را بكشيد تا آن كه باز ايستند از كفر و قبول اسلام كنند و در حق اهل كتاب فرموده كه با ايشان كارزار كنيد تا آنكه ايمان آرند يا جزيه قبول كنند و رخصت در مهلت ايشان به جهت آنست كه ايشان را كتابى هست كه ممكنست كه در آن نظر و انديشه كنند و منصف شده ايمان آرند بخلاف مشركان كه صاحب كتاب نيستند پس در امهال ايشان فايدهء نباشد آورده‌اند كه مشركان در ذى القعدة مقاتله كردند با اهل اسلام در عام حديبيه و اتفاقا در سال ديگر خروج اهل اسلام از مدينه به مكه به جهت قضاى عمره در همين ماه واقع شد و به جهت حرمت ماه كراهت داشتند كه با ايشان مقاتله كنند اگر ايشان در مقام مقاتله در آيند حق سبحانه فرمود كه * ( الشَّهْرُ الْحَرامُ ) * ماه حرام يعنى ذو القعدة اين سال كه بعمرهء قضا ميرويد * ( بِالشَّهْرِ الْحَرامِ ) * بعوض آن ماه حرام است كه با شما در مقام مقاتله درآمدند يعنى ذو القعدهء ماضى كه شما را منع كردند يعنى اگر ايشان جنگ كنند مترسيد و باك مداريد كه ايشان در آن ماه حرام شما را از مكه باز داشتند پس شما را جايز است كه به جهت اين در اينماه با ايشان قتال كنيد و بعوض آن دمار از ايشان برآريد چه هتك حرمت آن كه از شما صادر مىشود به جهت هتك ايشانست حرمت آن را پس از اين انديشه به خود راه مدهيد و تسميهء ذو القعدة به جهت قعود مردمان است در آن از قتال * ( وَالْحُرُماتُ قِصاصٌ ) * و حرمتها را مساواتست