ثانياً - چون عضو اتا است يعنى دولت است نسبت به هيئت حاكمه متعهد شده است ( مثلًا ملزم است قوانين مصوبه را اطاعت كند . ) در هر حال مثل اين است كه هر فرد با خودش قرار دادى بسته باشد . [1] ملاحظه مىشود با اين كه در هيچ يك از ادوار تاريخ بشرى ديده نشده است كه براى تشكيل جامعه‌اى همهء افراد آن در يك مكان جمع شده ومشاركت مزبور در كلام ژان ژاك روسو را اعلام كرده باشند ، ولى روشن است كه مشاركت وتعهد مزبور به عنوان زير بناى تكاليف اجتماعى آگاهانه يا ناخود آگاه مفروض شده ومطابق همين فرض مسئوليت افراد را منظور مىكنند .
نهايت امر اين است كه مشاركت در تعهد وعمل بر طبق آن اگر با آگاهى فوق بوده باشد ، ايده آل تعهد انسان با شخصيت خويش خواهد بود . اين مطلب در آيات فراوانى از قرآن مورد تذكر قرار گرفته است ، مانند :
« ان احسنتم احسنتم لا نفسكم وان اساتم فلها » [2] ( اگر نيكويى كنيد به خودتان نيكويى كرده‌ايد واگر بدى كرديد ، به خودتان بدى كرده‌ايد ) بلى هيچ گونه ترديد نمىتوان كرد در اين كه فرض تعهد ومشاركت مزبور اغلب براى افراد ناخود آگاه بوده ، بلكه ممكن است افراد فراوانى حالت تضاد با تعهد ومشاركت مزبور را داشته باشند .
مىگوييم اين مطلب صحيح است وبه همين جهت است كه گروه زيادى از متفكرين علوم انسانى مسائل اجتماعى را معماهاى لا ينحل فرض نموده واز اين كه جامعه‌اى مطابق روياى افلاطون وژان ژاك روسو پيدا شود نااميد ومايوس مىباشند . ونيز به همين جهت است كه مىتوان قاطعانه گفت كه اكثر افراد جوامع همواره انگيزهء

[1] قرار داد اجتماعى ، ص 51 و 52 . .
[2] الاسراء ، آيه 7 . .

412