كرده وبا اين واقع نگرى اثبات كرده است كه آن جمجمهء بزرگ با محتويات شگفت انگيزش خيلى با عظمتتر از آن بوده است كه در زير دستار تصوف حرفه‌اى محدود شود وزندانى گردد .
به هر حال جلال الدين در موارد فراوانى از كتاب مثنوى اين حقيقت را به ثبوت رسانيده است كه نگاهش به جريانات عالم طبيعت وقوانينش مانند يك كاوش كنندهء طبيعى بوده ، در بارهء آن چه كه مىديده است ، تاويل وتوجيه خيالى ووهمى روا نداشته است ، نهايت امر اين كه او مىگويد : واقعيت را در همين محسوسات مشوش طبيعت منحصر كردن ، مساوى ناديده گرفتن همهء واقعيات است .
اگر ديگران موضوع پيكار وخوردن وخورده شدن را به گياهان وجانداران وساير نيروهاى طبيعت منحصر كرده‌اند ، اين انديشهء تابناك از همهء آنان پا فراتر نهاده از رو بناى طبيعت به زير بناى آن نفوذ كرده ومىگويد :
< شعر > ذره ها ديدم دهانشان جمله باز گر بگويم خردشان گردد دراز < / شعر > بلكه يك گام ديگر فراتر نهاده وارد صحنهء درون آدميان گشته ، اين پيكار وخوردن وخورده شدن را در پديدهء خيالات وانديشه ها واحساسات وعواطف نيز مىبيند يك رشته خيالات در درون آدمى به جريان مىافتد ورژه مىرود ، ناگهان از ضمير ناخود آگاه يا از انگيزه هاى خارجى ، يك واحد يا يك قضيه وارد ميان درون مىشود ورشتهء خيال وانديشه را از هم مىگسلد ورشتهء ديگرى را در دنبال خود وارد صحنه مىسازد ، در هنگام ورود واحدهاى جديد كه اشغال صحنه درون را هدف گيرى كرده است كارزارى كم وبيش وبا كيفيتهاى مختلف ميان آن دو رشته صورت مىگيرد وقانون آكل وماكول يا به شكل كلىتر قانون تنازع در بقا آن چه را كه نيرومندتر است ، پيروز مىسازد ونوبت كارزار وصف آرايى ديگر مىرسد . اين تكاپو وتنازع از صحنه درون مانند پهنهء طبيعت بيرون به سكون وآرامش تبديل نمىگردد ، زيرا < شعر > ( ( 730 ) ) تو نتانى كز خيالى وا رهى يا بخسبى تا از آن بيرون جهى < / شعر >

275