اجتماع درون گرايى وجهان يابى وبرون نگرى در افراد فراوان نكتهء فوق العادهء با اهميتى كه مورد مشاهدهء همگانى است ، اين است كه چه در دورانهاى قرن سوم وچهارم هجرى وچه پيش از آن وچه پس از آن با گروه فراوانى از متفكرين رو به رو مىشويم كه در آن حال كه مىخواهند جهان برونى را بشناسند وروابط انسانها را با يكديگر درك كنند وبه طور كلى در همان در بارهء برون ذاتى مىانديشند ، از درون گرايى قابل توجهى هم برخوردارند ، مثلًا در همان دو قرن مورد بحث ، ما با ابن سينا رو به رو مىشويم كه در عين تجربه وانديشه در مسائل پزشكى وطبيعيات وفلسفه ، نمط نهم اشارات را هم مىنويسد كه در طرح وحل مسائل عرفان گرايى ، درخشش روانى فوق العاده‌اى از خود نشان مىدهد . هم چنين پيش از آن دورانها افلاطون با روش اشراقى كه در درون نگرىها به دست مىآورد ، به رياضيات وهندسه ومسائل اجتماعى وسياسى مىپردازد . وما واحتياجى به شمارش افراد خيلى فراوانى نداريم كه چه در قرن اسكولاتيك وچه در دورانهاى پس از رنسانس درون بينى وعرفان را با برون نگرى كامل جمع نموده ، هر دو عينك را در بارهء واقعيت به چشمان خود زده‌اند .

14