و همچو طهارت و نزاهت و ايمان و اسلام و غيرها اعوان و انصار عقلند ، و همگى قواى جسمانى و صفات و اخلاق ذميمه چون شهوت و غضب و بخل و حسد و كبر و ظلم اعوان هوااند ، و هر گاه كه حكم هوا به مدد احكام عادات ، بر اين نفس جزئى مدبّر غالب آيد ، لا بدّ عقل را به أعوانه و أنصاره مغلوب گرداند ، و در عمل خود استتباع و استعمال كند ، تا وجوه مكر و حيله در تحصيل مطالب شهوات و لذّات از جهت هوا به كار برد ، و هر گاه كه عقل به أعوانه غالب باشد ، هوا را استتباع و استعمال كند در جدّ و اجتهاد در عبادات و انواع قربات ، و اين عقل را سه نوع از إدراكات است :
يكى ، به آلات و مدارك حسّى ظاهرا و باطنا .
و دوم ، به قوّت فكرى لا غير كه به وساطت اين قوّت فكرى ، قياسى تركيب كند و مقدمات برانگيزد ، و از آن جا نتيجهء ادراكى و علمى به حاصل كند ، و اين قسم را عقل نظرى گويند .
و نوع سوم ، آن است كه آن قوّت عقل از باطن نفس سر برزند ، و بالذات لا بالآلات ادراك اشيا كند ، و اين قسم آن گاه ميسّر شود كه به رياضت و مجاهده تزكيه و تخليهء نفس از اخلاق ذميمه و به اخلاق حميده دست داده باشد ، و از مجاذبات آمال و أمانى و صفات و صور انحرافات كه به هوا تعلَّق دارد ، خلاص نفس تحقّق پذيرفته و به حضرتى كه منبع علوم است چون لوح المحفوظ مثلا متوجه گشته ، و بعضى را از حكماى اوايل ، شمّه اى از اين دست داده است ، و به حكم آن كه علاقهء نفس به مزاج تمام منقطع نشده است و مادهء هوا به كلى منحسم نگشته ، آن علوم از حكم حجابيّتى كه لازم طبيعت و مزاج است ، تمام خالى نبوده است و اختلافات و خطاهاى بسيار به آن علوم و إدراكات ، و اشكالات بر ايشان متطرّق شده است ، و اين جمله اقسام عقل و إدراكات او در زير طور ولايت و نبوت است ، زيرا كه ادراكى كه در طور ولايت و نبوّت است به طريق كشف و مشاهده مدرك او آن سرّ وجودى الهى است كه در دل ولى يا نبى متجلَّى است ، و

697