استفاضت ، چگونه ظاهر گرديد در جواب اين سؤال ارباب تحقيق و اهل حق بحث از « مفاتيح غيب » نموده‌اند . [1] در مأثورات نبويه و ولويه ، و نيز در مأخذ معارف اوليا ، يعنى كلام مجيد و قرآن شريف ، به آن چه عنوان شد تصريحات كم نيست و گاهى هم مطالب تلويحا و تلميحا مذكور افتاده است . و شك نيست كه لسان و بيان و قلم از ذكر برخى از مطالب عاجز است .
سعيد الدين سعيد فرغانى ، از مردم « فرغانه » [2] ، در مقدمه بر شرح خود بر تائيهء ابن فارض مراتب و مقامات عرفانى را بهتر از جميع ارباب اين فن بيان كرده است .
وى در مقدمه بر شرح عربى خود بر تائيه مطالب عاليه‌اى به رشتهء تحرير در آورده ؛ و شارح مفتاح الغيب تمام مقدمهء آن بزرگ زمانه را در مصباح الأنس آورده است . بسيارى از كمل ارباب توحيد از سعيد الدين سعيد فرغانى دربيان عويصات استمداد نموده‌اند ؛ و اگر در مقدمه بر اثر نفيس استاد عصر ( قده ) جاى پايى از شارح فرغانى ديده شود جاى تعجب نيست .

[1] « مفاتيح غيب » بر دو قسم است : مفاتيح در « قوس نزول » ، « قوس صعود » . چه آنكه حق جز از طريق اسماء و صفات ، يا قبول تعين اسمائى ، در هيچ مظهرى تجلى ننمايد . و اينكه خاتم انبيا و اوليا ، عليه و على أولاده السلام والتحية ، فرموده اند : إنّ لله سبعين ألف حجاب من نور وظلمة ؛ لو كشفها ، لأحرقت سبحات وجهه ما انتهى إليه بصره من خلقه . نتوان از « سبحات وجه » اراده نمود تجلى وجودى را ، و گرنه تجلى ذات كليه تعينات ، از جمله اسماء صفات ، را به برق غيرت احديتِ ذاتيه محترق نمايد . مىشود كه از نظر شهودِ سالك در تجلى شهودى جز ذات همه تعينات ناشى از ذات غير مشهود ، و مشهود حق باشد و بس .
[2] « فرغانه » نام ولايتى است از ملك ماوراء النهر ، بين سمرقند و كاشغر . و كاسان گويا شهرى است از نواحى فرغانه . اهل موسيقى گوشه معروف به « نهاوندك » را فرغانه نيز گويند . كاسان در جانب راست رود سيحون قرار دارد . سرزمين خراسان قديم تمام اين نواحى از جمله كاشغر را شامل بوده است . و كاشغر در عصر ما ضميمه چين است كه مانند ايالت تبّت با قوه قهريه منضم به چين شده است . در تبّت مسلمان نيز وجود دارد ، و اكثر مردم آن بودايى مذهب اند . انفجار در چين هم مانند كشور شوراها امر حتمى است . و از خواص لا ينفك حكومت مطلقه ، خصوصاً نوع ماركسيست ، تجزيه مىباشد . برخى از جاهلان مغرور و بى خبر از سياست جهانى به خيال خود مقدمه ظهور اقتصاد ماركسيستى را پى ريزى كردند ! و اين مسلك سخيف را ماهرانه در فكر نوجوانان رسوخ دادند . برخى از ارباب عمامه نيز به مروج اين مسلك اظهار بندگى و تعشق مىنمودند ! و تا جايى رفتند كه حتى ماركسيستهاى حرفه اى قديمى نيز از كار ايشان به حيرت افتادند ! رسيده بود بلايى ولى بخير گذشت . ولى اين دم شيطانى و نفخه عزازيلى موجب گرفتارى جماعت كثيرى و فناى طايفه كم تجربه اى شد كه با هيچ دم اسرافيلى بر سر عقل نيامدند ، ولى رنود برق آسا رنگ عوض كردند !

مقدمة الآشتياني 12