اين ستايش در اثر نعمت حق تعالى است ; اگر خدا به ما هوش و ادراك نداده بود كه بتوانيم درك كنيم ، و زبان نداده بود كه بتوانيم او را حمد كنيم ، نمىتوانستيم او را ستايش كنيم . پس اين ستايش كه از نعمت هاى خداست خودش احتياج به ستايش ديگر دارد ، و ما هيچ وقت نمىتوانيم منتهاى ستايشى را كه شايسته‌است نسبت به خدا انجام دهيم .
عجز بشر از شكر نعمت هاى حق تعالى شكر هم همين طور است ، براى اين كه همان شكرى كه مىكنيم خودش نعمت حق است ; زيرا خدا اراده ، زبان و هوش به ما داده كه در نعمت هاى او فكر كنيم ; پس اين شكر ، خودش به شكرى ديگر احتياج دارد و آن شكر به شكرى ديگر و همين طور هرچه جلوتر برويم اين تسلسل هست و ما هيچ وقت نمىتوانيم شكر حق تعالى را انجام دهيم .
از دست و زبان كه بر آيد * كز عهده شكرش به در آيد حديثى از حضرت داود پيامبر ( عليه السلام ) است كه : « يا ربّ كيف اشكرك و شكرى لك نعمة اخرى توجب علىّ الشّكر لك » ( 1 ) پروردگارا من چطور ترا شكر كنم در حالى كه آن شكر خودش نعمتى است كه اين نعمت باز يك شكر مىخواهد ، و باز آن شكر نعمت خود نعمتى است كه شكر ديگرى مىخواهد . و نيز حديثى از پيامبراكرم ( صلى الله عليه وآله و سلم ) است كه : « انت يا ربّ اسبغت علىّ النّعم السّوابغ فشكرتك عليها » خدايا تو بر من لبريز كردى نعمت هاى زيادت را و من شكر كردم تو را براى اين نعمت ها ; « فكيف لى شكر شكرك » ( 2 ) ديگر چطور شكرِ شكر تو را بكنم كه اين خود

1 - منهاج البراعة ، ج 1 ، ص 300 ; و بحارالانوار ، ج 14 ، ص 40 ; و قريب به همين مضمون در بحار چاپ بيروت ، ج 68 ، ص 36 2 - منهاج البراعة ، ج 1 ، ص 300

91