خاندانها و قبايل و نخبگان حاكم و غير حاكم هستند بسيار رهگشاست ، و مىتواند به تهيه شجره نامه‌اى از اين بستگى ها كمك فراوانى بنمايد . همچنين در موارد عديده‌اى از علم رجال و درايه بهره گيرى شده كه به ارزش تاريخى مطالب كتاب افزوده‌است . در ضمن آگاهى هاى چندى از فرق و مذاهب ( ملل و نحل ) و تتبّع در آثار آنان را نيز در خلال مرور اين كتاب مىتوان يافت .
15 - توسعه منابع استنباط : ميراث اسلامى ميراثى بسيار غنى است و منابع استنباط احكام شرعى و مقررات حقوقى ( فقهى ) اسلام شامل كتاب ، سنّت ، اجماع و عقل است ; امّا فقه ما عبارت است از آيات الاحكام كه فقط 121 مجموع آيات قرآن را تشكيل مىدهد ، و از سنّت غير قولى نيز فقط پاره‌اى از سيره پيامبر ( صلى الله عليه وآله و سلم ) معمولاً مورد استشهاد است ; و چون تاريخ به مثابه منبعى در تفقه به شمار نمىآيد ، حكايات تاريخى قرآن كريم و پاره هايى از سنّت صرفاً از جنبه تاريخى و تاريخ نگارى مورد التفات قرار مىگيرد .
يكى از موارد ديگر در كتاب « درسهايى از نهج البلاغه » استنباط حكم فقهى از تاريخ و از سيره امام على ( عليه السلام ) به عنوان منابعى براى استنباط حكم فقهى مترقى است . هرچند اين فقط آغاز راهى است براى توسعه منابع استنباط احكام حقوقى ( فقهى ) و اخلاقى در قالب كتاب و سنّت و اجماع و عقل ، و بر عالمان و فضلاى دينى است كه اين راه را بپيمايند و بگسترانند .
بهره گيرى از تاريخ و ساير علوم به مثابه ابزار و منابع استنباط ، در شرح نهج البلاغه امرى عارضى و تصادفى نبوده و آگاهانه و عامدانه بوده‌است ; چنان كه معظم له در پايان درس خارج فقه در تاريخ 20 خرداد 1376 در توصيه به طلاب علوم دينى فرمودند :
« ما درسمان نبايد منحصر به فقه و اصول باشد ، عالم امروز اگر بخواهد منشأ اثر باشد بايستى خيلى چيزها بلد باشد ، شرايط فرق كرده‌است ; به تفسير قرآن و نهج البلاغه عنايت بيشترى داشته باشيم ، تاريخ پيامبراكرم ( صلى الله عليه وآله و سلم ) و ائمه طاهرين ( عليهم السلام ) را زياد مطالعه كنيد ، تاريخ در فقه هم به شما كمك مىكند . در اصول مىخوانيم سنّت حجّت

57